Lesbók Morgunblaðsins - 20.02.1955, Blaðsíða 14

\ 106
LESBOK MORGUNBLAÐSINS
og það sinn. Loftnet slíkrar stöðvar
er gríðarmikil skálmynduð grind.
Eftir því sem þessi skál er stærri,
eftir því veitist auðveldar að ein-
angra bylgjur frá ákveðnum stöð-
um í geimnum. Stærsta loftnet af
þessu tagi, sem nú er í notkun,
er 600 þumlunga í þvermál, eða
þrisvar sinnum breiðara en stjörnu-
sjáin mikla á Palomarfjalli. Loft-
neti þessu er svo fyrir komið, að
hægt er að snúa því allar áttir.
Einnig er hægt að láta það snúast
sjálfkrafa og með nákvæmlega á-
kveðnum hraða eins og sigurverk,
þannig, að þegar því hefir verið
beint á ákveðinn stað á himni þá
fylgir það þeim stað eftir, því að
það snýst með nákvæmlega jöfn-
um hraða og afstöðubreyting verð-
ur vegna snúnings jarðar.
Svo nákvæm eru viðtökutæki
stöðvarinnar, að þau nema hljóð-
bylgjur, sem eru miklu veikari
heldur en suðið í sjálfum viðtöku-
tækjunum. Þarf því mjög nákvæm-
an útbúnað til þess að einangra
þessar hljóðbylgjur. Á því geta
menn séð, að það er ekki von að
slíkar hljóðbylgjur komi fram í
venjulegu útvarpstæki. Þær eru
allt of veikar til þess að venjulegt
útvarpstæki geti numið þær.
★
Þegar þessum margbrotna hljóð-
nema hefir nú verið beint að ein-
hverjum stað á himni, þá skulum
vér nú athuga hvað fram kemur
í honum, hvað vér fáum að heyra
utan úr geimnum.
Vér vitum að frá sólinni stafa
mjög öflugar bylgjur og er því
rétt að hlusta á hana fyrst. Og
hvers verðum vér þá varir? Vér
komumst fyrst og fremst að því, að
sólin sendir ekki aðeins frá sér hita-
geisla og Ijósgeisla, heldur einnig
radio-geisla, sem ná yfir geisimik-
' ið svið, allt frá allra styztu tíðni
upp í lengstu langbylgjur. En þessi
geislasending er ekki stöðug. Hlé
koma á milli. Þau stafa af trufl-
unum í gufuhvolfi jarðar. Þar rek-
ast bylgjurnar á rykský, sem þær
komast ekki í gegnum. En það má
vita að þessar hljóðbylgjur koma
frá sólinni, því að þær eru alltaf
sterkastar þegar hlustunartækinu
er beint þangað, heldur en ef því
er beint á einhvern annan stað.
Þegar hlustunartækinu er nú
beint að sóhnni heilan dag, verður
þess vart að með misjöfnu milli-
bili koma fram nokkurs konar
hljóðgusur, miklu öflugri en aðrar,
eða allt að 1000 sinnum sterkari
heldur en hinar stöðugu hljóðbylgj-
ur. Þessar hljóðgusur standa ekki
nema nokkrar sekúndur, í hæsta
lagi nokkrar mínútur. En það er
einkennilegt, að þessar hljóðgusur
hafa mismunandi bylgjulengd og
geta skift um bylgjulengd. Halda
menn að þetta stafi frá sólblettun-
um. Það er að minnsta kosti víst,
að þegar miklir sólblettir eru, þá
er „útsending“ sólar miklu öflugri
heldur en venjulega.
Sólin er nágranni vor, þegar um
hljóðbylgjur er að ræða. Vegar-
lengdin til hennar er ekki nema 15
milljónustu hlutar úr ljósári. En í
hlustunartækinu hafa komið fram
„raddir“ frá stöðum, sem eru í 6000
milljóna ljósára fjarlægð frá jörðu.
Menn geta alls ekki gert sér grein
fyrir því hve geisilegan kraft þarf
til þess að senda hljóðbylgjur alla
þá leið. Og hvaðan kemur sú orka?
spyrja vísindamennirnir. Sumir
halda að hljóðbylgjurnar komi frá
stjörnusprengingu, er orðið hafi
einhvern tíma í órafirnd, — og
hljóðbylgjurnar frá sprengingunni
sé enn að berast um geimin.
Aðrir segja að hljóðbylgjurnar
komi frá himinþokum, gríðarlegum
vetnismökkvum, er safnist saman
í geimnum. Og allt virðist benda
til að þeir hafi réttara fyrir sér.
Einn af þessum mönnum er pró-
fessor H. C. Van de Hulst við him-
inrannsóknastöðina í Leiden í Hol-
landi. Árið 1944 spáði hann því að
finnast mundi sérstakur tónn með-
al þeirra hljóðbylgja, er koma ut-
an úr geimnum og hann mundi hafa
21 cm. bylgjulengd (eða 1.420.000.
000 tíðni á sekúndu). Og viti menn,
árið 1951 verða menn varir við
þennan tón, einmitt á þeirri bylgju-
lengd, er próf. Hulst hafði spáð.
Hann hafði reiknað þetta út eftir
himinþoku úti í óravíddum geims-
ins.
Ef vér beinum nú hlustunartæk-
inu til ýmissa stöðva á himni, þá
komumst vér að raun um að þar
eru ýmsir staðir, þar sem öflugar
hljóðbylgjur koma upp, og þessar
hljóðbylgjur bella án afláts á jörð-
inni. Nokkur hundruð slíkra öfl-
ugra „útvarpsstöðva" hafa þegar
fundizt. Þessir staðir eru nefndir
„radiostjörnur“, vegna þess að þeir
eru svo langt í burtu að ekki er
hægt að sjá þá í stjörnusjám. En
hvort þetta eru stjörnur eða þok-
ur, er ekki hægt að ákveða enn.
Útsendingarorka þeirra er gífur-
leg, því að hljóðbylgjurnar frá
þeim eru sterkari en hljóðbylgjur
sólarinnar, enda þótt heita megi að
hún sé rétt við eyrað á oss, sé mið-
að við þá órafirð er hér um ræðir.
Sumar útvarpsstöðvarnar eru þó
innan þeirrar vetrarbrautar, sem
sólhverfi vort fylgir. Öflug „út-
varpsstöð" hefir t. d. fundizt í nám-
unda við stjörnumerkið Taurus.
í stjörnumerkinu Cygnus, sem er
í 30.000.000 ljósára fjarlægð frá
jörðu, hefir fundizt merkileg
„radiostjarna“. Hún sendir frá sér
mismunandi hljóðbylgjur af ýmsu
tagi og skiftir stöðugt um, líkt og
hún sé að gera „söng himinhnatt-
anna“ sem fjölbreyttastan á þann
hátt. Þessar hljóðbylgjur eru og
mjög frábrugðnar þeim hljóðbylgj-
um, sem vér vitum að koma frá
sólinni. Þá hafa menn og orðið var-
ir vjð einkennilegar og sterkar