Lesbók Morgunblaðsins - 08.05.1955, Blaðsíða 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
255
rétthárra manna og ber það því
einkennilegan nútímablæ í allri
forneskju sinni. Tiltölulega lítið ber
á ættarkenndinni, en gildi vinátt-
unnar er dregið því skýrar fram.
Kristinna áhrifa gætir hvergi. Allt
miðast við þetta líf. Heiðin frjáls-
hyggja ríkir í öllu kvæðinu. Höf-
undur þess hefur verið heiðinn
„libre penseur."
Hvaða eiginleikar koma lang-
ferðamanni að beztu haldi í ókunn-
um aðstæðum? Honum er framar
öllu þörf vits og mannvits:
5. v. Vits er þörf,
þeim er víða ratar;
dælt er heima hvat;
at augabragði verðr,
sá er ekki kann
ok með snotrum sitr.
10. v. Byrði betri
berr-at maðr brautu at
en sé mannvit mikit;
auði betra
þykkir þat í ókunnum stað;
slíkt er válaðs vera.
Heima eru manninum allar aðstæð-
ur kunnar, þar þekkir hann allt og
alla; þess vegna er allt auðvelt
heima. Hins vegar eru þessar fá-
breyttu aðstæður lítt fallnar til
þess að örva manninn til athugun-
ar og íhugunar og glæða vitþroska
hans. Á vit og hyggindi mannsins
reynir mest í ókunnum aðstæðum.
Þá duga honum ekki lengur hálf-
dulvituð venjukerfi eins og í heima-
högunum, heldur verður hann að
halda athyglinni sívakandi og
hugsa sig um við hvert fótmál. Því
meira mannvit sem hann hefur, því
betur tekst honum að laga sig eftir
óvæntum og ókunnum aðstæðum
og ráða fram úr þeim. Þessi um-
gerð ber vitni næmum sálfræðileg-
um skilningi, og á höfundur Háva-
mála hér samleið með nútíma sál-
fræðingum. Ég minni hér á skýr-
greiningar tveggja frægra sálfræð-
inga á skynseminni, þeirra Ed.
Claparédes og W. Sterns, en kjarna
þeirra má orða á þá lund, að skyn-
semisstarfið sé fólgið í sálrænni
aðlögun að nýjum aðstæðum, eða
að skynsemin sé hæfileiki til að
ráða fram úr nýjum viðfangsefn-
um með aðstoð fyrri reynslu. Þótt
skýrgreining þessi sé að sjálfsögðu
ekki fullnægjandi, er samt víst, að
hún dregur fram einn meginþátt
skynsemisstarfsins, einmitt þann
sama þátt, sem skýrast kemur fram
í Hávamálum. Hið mannlega er
höf. Hávamála ávallt efst í huga.
Þess vegna fjallar hann nær ein-
göngu um ákveðna tegund nýrra
aðstæðna, og raunar þá torveldustu
að ráða fram úr. Samskipti manna,
hinar félagslegu og menningarlegu
aðstæður.
Hávamál ráða gestinum framar
öllu til varúðar:
1. v. Gáttir allar,
áðr gangi fram,
um skoðask skyli,
um skyggnask skyli,
því at óvist er at vita,
hvar óvinir
sitja á fleti fyrir.
7. v. Inn vari gestr,
er til verðar kemr,
þunnu hljóði þegir,
eyrum hlýðir,
en augum skoðar;
svá nýsisk fróðra hverr fyrir.
Gesturinn er eftirvæntingarfullur.
Þótt óvinir sitji ekki fyrir honum
á fleti, veit hann ekki, til hvers
konar manna hann er kominn. Með
varúð verður hann að þreifa fyrir
sér, bíða þess að í ljós komi, hverja
virðing húsráðandi vill leggja á
hann. Húsráðandi á hins vegar að
sýna gestinum nærgætni. Þreyttur,
kaldur og hrakinn langferðamaður
þarfnast elds, matar, þurra klæða,
vatns til að þvo sér úr, og síðast
en ekki sízt: alúðlegs viðmóts, sem
getur af sér vingjarnlegt og fróð-
legt samtal húsráðanda og gests.
Varúðin, sem er náskyld hófsemi
------------------------------3
og háttvísi, kemur fram í ýmsum
myndum: Maður skyldi ekki láta
mikið yfir sér, hafa góða stjórn á
geði sínu, orðum og æði. Sá, sem
kann sig ekki og hefur ekki taum-
hald á sér, verður ýmist til athlæg-
is eða hann egnir aðra gegn sér.
Vitur maður er orðvar, en óhygg-
inn maður lausmáll og ógætinn í
orðum, og hefur áður en hann sjálf-
an grunar sagt ýmislegt það, sem
særir aðra. Sakir alls þessa lendir
hinn gætni, vitri maður sjaldan í
óhöppum, en hinn óvitri er mesti
hrakfallabálkur. Öruggasta athvarf
mannsins er hans eigið mannvit,
sem gerir hann að sjálfstæðum,
óháðum persónuleik. Alls staðar
eru hér höfð í huga mannleg sam-
skipti, en ekki glíma mannsins við
náttúruna.
Eftir því sem ég fæ bezt séð, er
manngildið samkvæmt Hávamál-
um að verulegu leyti fólgið í því,
sem höfundur þeirra kallar mann-
vit. Ég mun nú reyna að rekja
helztu merkingarþætti þessa hug-
taks eins og það kemur fram í
Hávamálum. Mannvit merkir í
fyrsta lagi mannsvit, gagnstætt
dýrsviti, þ. e. eðlisgerð og starfs-
hætti þess vits, sem maðurinb hef-
ur fengið í vöggugjöf og hverjum
einstaklingi er áskapað í misjöfn-
um mæli. Vitið er ásköpuð náttúru-
gáfa eða afl, sem býr með mann-
inum. En í hugtakinu mannvit felst
meira. í því felst jafnframt rétt
beiting vitsins við öll vandamál og
viðfangsefni lífsins, rétt tök þess á
að stjórna hvötum vorum og skapi
í umgengni við aðra menn. Vitur
maður er ekki illa skapi farinn. í
þessu atriði ber Hávamálum að
mestu saman við hina miklu forn-
grísku heimspekinga og ótalmarga
aðra. Ég minni hér á hin frægu orð
Decartes: „Ce n’est pas assez
d’avoir l’esprit bon, mais le princi-
pal est de l’appliquer bien“: Það
er ekki nóg að vera góðum gáfum