Lesbók Morgunblaðsins - 25.09.1955, Blaðsíða 6

P 522
£ LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
LÍFEFNI
j ÖLLUM hlutum líkamans er
efni, sem nefnist lífefni (pro-
tein). En því er nokkuð ójafnt
skift. í blóði og vöðvum er % hlut-
inn lífefni, í heilanum er 1/12 hlut-
inn lífefni og í tannglerungnum
er tæplega 1/100 hlutinn lífefni.
Þannig má segja að enginn hlutur
líkamans sé án lífefnis.
Þetta á ekki aðeins við um
mannlegan líkama, heldur einnig
líkama annara dýra og plönturnar.
Þar sem ekki er lífefni, þar er
ekkert líf. Þótt vér tökum inar
minnstu og lítilfjörlegustu lífver-
ur, svo sem gerlana, þá finnum
vér lífefni í þeim, Og jafnvel þótt
lengra sé farið og tekið það, sem
vér getujji kallað inar allra frum-
stæðustu lífeindir, vírusana, þá
finnum vér lífefni í þeim.
Vírusar eru svo smáir, að gerlar
eru eins og risar í samanburði við
þá. Sumir eru svo smáir að milljón
þeirra kæmist fyrir í einni röð á
þumlungi. Þeir eru svo smáir að
þeir hafa varla nokkurn annan
lífseiginleika en þann að auka kyn
sitt. Það gera þeir í frumum ann-
ara líftegunda og valda oft sjúk-
dómum með því. Mislingar, löm-
unarveiki og kvef eru meðal
þeirra sjúkdóma, er vírusar valda.
Minnstu vírusar virðast aðeins
gerðir af efnum, sem eru lífinu al-
gjörlega nauðsynleg. því að annað
kemst ekki fyrir í þeim. Þeir eru
eingöngu samsettir af sérstöku
margbrotnu lífefni, sem nefnist
kj arna-lífefni (nucleo-protein).
Hér virðist því vera um hreint líf-
efni að ræða, án sambands við neitt
annað, og það er „protein".
Nú eru um 120 ár síðan lífefni
var fyrst einangrað, og vísinda-
í FYRRA kom út í Bandaríkjunum
bók, sem nefnist „The Chemicals of
Life“ og er eftir Isaac Asimov pró-
fessor í líffefnafræði við læknadeild
háskólans í Boston. Þessi grein er
útdráttur úr fyrsta. kafla bókar-
innar.
menn skildu þegar, að hér var um
mjög merkilegan fund að ræða.
Nafn þess bendir og til þess. Það
var hollenzkur lífeðlisfræðingur,
Mulder að nafni, sem skírði það
1838 og kallaði protein. Dró hann
nafnið af grísku orði, sem þýðir
„fyrst í röðinni“. Og áreiðanlega
er protein fyrst í röðinni, þar sem
um líf er að ræða.
Úr hverju er þetta lífefni? Það
er úr frumeindum eins og allt ann-
að, jafnvel klettarnir og stjörnurn-
ar. En frumeindir eru margskon-
ar, og efnafræðingar hafa gefið
þeim mismunandi nöfn, og hvert
efni er nefnt frumefni. Menn
þekkja nú 100 mismunandi frum-
efni. Sum þeirra, eins og t. d. gull,
silfur, járn og kopar þekkja allir,
en sum þeirra eru svo fágæt, að
allur þorri manna hefir aldrei
hevrt þeirra getið.
Frumeind fer sjaldan ein sér.
Það virðist sem mismunandi frum-
eindir kjósi að sameinast. Það sam-
safn nefnist sameind (molekule).
En hvað er það, sem gerir líf-
efnið svo frábreytt öðrum efnum?
Fyrst og fremst er þá að nefna, að
sameind þess er mjög stór. Og til
þess að menn skilji hvað átt er við
með þessu, þá er rétt að athuga
þyngd ýmissa frumeinda og sam-
einda.
Allar frumeindir eru mjög smá-
ar. Það þarf milljónir milljóna af
þeim til þess að mynda eitt lítið
rvkkorn. Þess vegna er það furðu-
legt að mönnum skuli hafa tekizt
að vega frumeindirnar.
Vetnisfrumeindin er hin léttasta
af öllum, og þess vegna er venja
að kalla þunga hennar 1, til hægð-
arauka, Eða svo vísindalegar sé að
orði komizt, þá er talan 1 látin
tákna þunga vetnisfrumeindar.
Kolafrumeindin er 12 sinnum
þyngri, og þungi hennar er því
táknaður með tölunni 12. Á sama
hátt segjum vér að þungi köfnun-
arefnisfrumeindar sé 14, súrefnis
16 og brennisteins 32.
Til þess nú að vita hvað ein sam-
eind muni vega, þurfa menn ekki
annað en leggja saman þunga
frumefnanna, sem í henni eru. Til
dæmis má taka, að í vetnissameind
eru tvær vetnisfrumeindir, og hvor
þeirra hefir þungann 1. Þungi
sameindarinnar er því 2. Köfnun-
arefnissameind er gerð af tveimur
köfnunarefnis frumeindum, er hvor
hefir þungan 14, og súrefnis sam-
eind er úr tveimur súrefnis frum-
eindum, sem hafa þungann 16.
Þungi köfnunarefnis sameindar er
því 28, en þungi súrefnis frum-
eindar 32.
Sama gildir einnig þegar um
fleiri tegundir frumeinda er að
ræða í einhverri sameind. Vetnis-
sameind, sem í eru ein súrefnis
frumeind og tvær vetnis frum-
eindir, hefir þungann 16-fl+l
eða 18.
Vetnissameind er mjög lítil. En
í þeirri sameind er kallast sykur,
eru 12 kolefnis frumeindir, 22 vetn-
is frumeindir og 11 súrefnis frum-
eindir. Þungi kolefnis frumeind-
anna er samtals 144, vetnis frum-
eindanna 22 og súrefnis frumeind-
anna 176. Ef vér leggjum þetta
saman þá er þungi sykur sameind-
arinnar 342. Á þessu munar nú all-
miklu og á þunga vetnis sameind-