Lesbók Morgunblaðsins - 30.10.1955, Blaðsíða 13

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS

609
vað er sannleikur?
IVSenn skyldu vera athugulir og orðvarir
HÖFUNDUR þessarar greinar er Lionel Ruby, forseti heimspekideild-
ar „Roosevelt College" í Chicago. Hann er mjög kunnur maður í
Bandaríkjunum af fyrirlestraflokki, er hann flutti þar í útvarp um rök-
hugsun. Þessi grein er tekin úr bók eftir hann, sem nefnist „The art
of making sense“ og kom hún út í fyrra.
JJVAÐ eigum vér við þegar vér
segjum að eitthvað sé satt? Vér
eigum við, að það styðjist við stað-
reyndir. Til dæmis þetta: „Roose-
velt var forseti Bandaríkjanna 1935
til 1945“. Það er satt, því að það er
samhljóða staðreynd. Sannleikur
er þá, að segja rétt frá staðreynd-
um.
En svo eru aðrir sem líta á þetta
mál frá öðru sjónarmiði, sem nefnt
hefur verið „afstæðisrök“. Þar er
átt við það, að sannleikurinn geti
verið háður tíma, rúmi og kring-
umstæðum. En þetta afstæði á
mjög lítið skylt við afstæðiskenn-
ingu Einsteins í eðlisfræði.
í eðlisfræði kemur afstæðiskenn-
ingin til greina þegar rætt er um
hreyfingu. Ef vér spyrjum til dæm-
is: „Eru húsgögnin þín á hreyf-
ingu þessa stundina?" þá getur
laukrétt svar verið bæði nei og já,
allt eftir því hvernig þú lítur á
málið. Vegna þess að jörðin er sí-
fellt á ferð umhverfis sólina, með
nær 29 km. hraða á sekúndu, þá
eru húsgögnin á hreyfingu með til-
liti til sólarinnar. En með tilliti til
jarðarinnar standa þau kyrr. Með
öðrum orðum: Frá einu sjónarmiði
eru húsgögnin á hreyfingu, og frá
öðru sjónarmiði standa þau kyr.
Maður, sem situr í flugvél, er kyr
á sama stað, en hann er þó á fleygi-
ferð.
Eðlisfræðingurinn heldur því þó
eigi fram að sannleikurinn sé af-
stæður. Harin heldur því ekki fram,
að afstæðiskenningin sé sannleikur
fyrir suma vísindamenn, en skrök-
vísindi fyrir aðra. En þó er það
þetta sem sá heldur fram sem trúir
á afstæðisrök. Hann segir að eitt-
hvað geti verið satt frá sjónarmiði
eins, en ósatt frá sjónarmiði ann-
ars, satt á einum tíma og rangt á
öðrum, satt á einum stað, en rangt
á öðrum.
Athugulum manni mun vera það
mikið undrunarefni, hvað sjónar-
mið manna eru margbreytileg í in-
um alvarlegustu efnum, stjórnmál-
um, trúmálum o. s. frv. Og takið
eftir því, þegar vinir deila svo að
vinslitum verður, þá er það segin
saga að báðir þykjast hafa haft
rétt fyrir sér. En þetta útheimtir
þó ekki að sannleikurinn sé afstæð-
ur, ef vér höldum oss að inni fyrri
rökskýringu: Sannleikur er það,
sem er í samræmi við staðreyndir.
Til dæmis: Árið 1400 voru til landa-
bréf af heiminum, en Ameríka sást
þar ekki. Þó heldu þeir, sem þá
voru uppi, að landabréf sitt væri
rétt. Eigum vér þá að segja, að
þetta landabréf hafi verið rétt árið
1400, en sé nú rangt? Eða ættum
vér ekki heldur að segja, að menn
sem voru uppi 1400 þekktu ekki
hnöttinn, þar sem mörg lönd voru
þá ókunn, og vegna þess að landa-
bréf þeirra var í samræmi við van-
þekkingu þeirra, þá hafi það verið
rangt?
í stað þess að segja, að það sem
einu sinni var rétt, hefði orðið
rangt seinna, skulum vér heldur
taka þannig til orða, að það sem
menn héldu einu sinni að væri satt,
er seinna talið rangt.
Afstæðisrökin hafa einnig aðra
skýringu. Tökum til dæmis að ein-
hver segi: „Það er heitt í dag“.
Gæti þetta verið satt hvar sem
væri og hvenær sem væri? Nei,
það nær engri átt. Þetta getur ver-
ið satt í júní og júlí, en ósatt í
febrúar og marz. Það getur verið
satt í Chicago, en ekki í Reykjavík.
Þetta sannar þó engan veginn að
sannleikurinn sé afstæður. Setn-
ingin: „Það er heitt í dag“, er að-
eins vanaviðkvæði. Til þess að
sanna að það sé rétt, verðum vér
að leita til vísindanna. Vísindaleg
yfirlýsing er dagsett og staðsett.
Tilkynning frá veðurstofu mundi
hljóða eitthvað á þessa leið: „Hit-
inn mældist 90 stig á Fahrenheit
inn 26. september 1953, klukkan
þrjú miðdegis eftir sumartíma, á
veðurathuganastöðinni í Chicago í
Illinoisríki“. Hér höfum vér þá
yfirlýsingu, sem bæði getur verið
rétt og stangast á við staðreyndir.
En ef það er satt að 90 stiga hiti
hafi verið í Chicago kl. 3 inn 26.
september, þá er það einnig satt
gagnvart Kínverjum og Ástralíu-
mönnum, og það verður ævinlega
satt, vegna þess að tilkynningin var
dagsett, stundsett og staðsett.
Hér er annað dæmi um afstæðis-
rök, þar sem viðhorf kemur til