Lesbók Morgunblaðsins - 30.10.1955, Blaðsíða 14

r 610 LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
r greina. Ég lít á einhverja bók og
segi að hún sé í bláu bandi. Svo
kemur litblindur maður og segir
að hún sé í gráu bandi. Höfum við
ekki báðir rétt fyrir okkur, enda
þótt staðhæfingar okkar stangizt?
En ef vér athugum þetta nú betur,
þá sjáum vér að þetta er ekki
stuðningur við kenningu afstæðis-
manna. Þegar ég sagði að bókin
væri í bláu bandi, þá hlýt eg að
hafa átt við það, að á bandinu er
litur, sem endurkastar ljósbylgju,
sem ekki er meira en 485 milljón-
r asti hlutinn úr millimetra. Ef lit-
blindi maðurinn neitar því enn á
þessum grundvelli að bókin sé blá,
þá hefur annar hvor rangt fyrir
[ sér.
F Hvort slíkir ljósgeislar endur-
kastast getur ekki verið satt á viss-
um stað og stund, og jafnframt
r ósatt. Það getur ekki verið satt
fyrir einn eðlisfræðing, en rangt
fyrir annan, enda þótt annar þeirra
1 sé litblindur.
f En nú getur verið að ég hafi átt
r við eitthvað annað, þegar ég sagði
' að bókin væri blá. Ég hef máske
ætlað að segja: „Ég þykist sjá bláa
1 bók“. Og hafi litblindi maðurinn
r meint að hann þættist sjá gráa bók,
þá hefðum við báðir haft rétt að
mæla. Það eru engin öfugmæli að
r segja að mönnum geti sýnzt sitt
í hvorum.
Þannig eru til afstæðar kenndir
r og viðhorf, en þetta er ekki afstæð-
ur sannleikur. Maður getur ekki
' haft rangt fyrir sér, ef hann skýrir
rétt frá því sem fyrir hann ber. En
þegar vér tölum um hraða Ijóssins,
r eða endurkast Ijósgeisla frá bók, þá
! erum vér að tala um annað en fyrir
r oss ber, og ef viðhorf beggja er ið
• sama, þá geta andstæðar lýsingar
ekki báðar verið sannar.
r
HÉR skulum vér sleppa afstæðis-
^ rökunum. En þá kemur nýtt efm
til athugunar: Hvernig getum vér
verið vissir um að eitthvað byggist
á staðreyndum? Það sem ein kyn-
slóð telur satt, því hafnar in næsta.
En eru þá kenningar nútímans
ekki jafn viðsjálar eins og kenn-
ingar fyrri alda? Hvernig getum
vér nokkru sinni komizt að sann-
leikanum um eitthvað?
Bezta svarið við þessu er að fá í
líkinda-kenningunni, sem bæði get-
ur samrýmzt afstæðisrökum og
tortryggni í leit að sannleikanum.
Vísindamaðurinn leitar til dæmis
sannleikans, en hann veit vel við
hverja erfiðleika þar er að stríða.
Hann vill finna staðfestan sann-
leikann — fullkomlega staðfestan
í eitt skifti fyrir öll af staðreynd-
um — en honum er Ijóst að það er
hugsjón sem aldrei er hægt að ná.
Vér getum aldrei verið fyllilega
sannfærðir um að hafa ekki gert
neina villu, né sézt yfir neitt.
En þótt vísindamaðurinn álíti
þannig, að inn fullkomni sannleik-
ur verði aldrei fundinn, þá er hann
þó sannfærður um að vér getum
komizt nær og nær inu sanna. Með
þessu er átt við það, að líkindin
aukist stöðugt á því að sannleikan-
um verði náð.
Vísindamaðurinn styðst við lík-
ur. Þetta er ekki sú svartsýni, er
segir að vér vitum ekki neitt. Vís-
indamaðurinn segir að vér getum
fundið líkurnar, og að líkurnar sé
leiðarvísir lífsins. Og hann leggur
sinn mælikvarða á líkurnar, og
hann er eitthvað á þessa leið:
0 - 0.01 - 0.25 - 0.50 - 0.75 - 0.99 - 1
Hér táknar talan 1 það sem ör-
uggt er, það sem vér getum sagt
um: „Þetta er svo, en ekki öðru
vísi“. Talan 0 þýðir eitthvað sem
er rangt. „Þetta er ekki svo“, eða
„Þetta er rangt“. Talan 0.50 er þar
mitt á milli, þar sem eitthvað er
óvfst óg vér segjum um: „Það get-
ur verið rétt, en það getur líka ver-
ið rangt, og ég veit ekki hvort held-
ur er.“ Talan 0.75 táknar sama sem:
„Það eru líkindi til þess,“ og lík-
urnar aukast svo sem ofar dregur,
þar til 0.99 er hérumbil öruggt. En
ef vér rekjum oss frá 0.50 niður á
við, þá segjum vér að þetta sé
„Ólíklegt“ eða „Mjög ósennilegt“,
og þegar vér komum að 0.01 þá
segjum vér að það sé aðeins fræði-
legur möguleiki. Þetta er aðeins
tekið hér til þess að sýna hvað við
er átt með mælikvarðanum.
Ég er alveg viss um að vatnið
sem ég er að drekka núna, er kalt,
vegna þess að það er reynsla á
stundinni. En drakk ég vatn með
matnum á mánudaginn var? Ef ég
tel að svo hafi verið, þá styðst ég
þar við minni, en minnið er sann-
arlega brellið. Minnið stendur að
baki reynslu líðandi stundar, og
álíka munur er á því, sem menn
hafa reynt og hinu sem spáð er.
Vísindalegar bollaleggingar og for-
spár, standa eigi aðeins að baki
reynslu líðandi stundar, heldur
reynslu allra alda. Því er það þegar
rætt er um vísindaleg lögmál og
forspár, þá er þar ekki um annað
en líkur að ræða. Það er t. d. alls
ekki áreiðanlegt að sólin komi upp
í fyrramálið. Það gæti orðið spreng
-ing í henni eftir fimm mínútur.
Miklar líkur eru til þess að „allir
menn sé dauðlegir“. Með því er
venjulega átt við það, að allir þeir
menn, sem nú eru á lífi muni deya
áður en þeir ná 200 ára aldri, eða
þar um bil. En fyrir þessu er þó
engin vissa.
Á sama hátt getum vér aldrei
verið vissir um að eitthvað sé
ómögulegt. Það eru nokkrar líkur
til þess að einhver gróður sé á
jarðstjörnunni Marz, því að ljós-
myndir benda til þess. En það er
ótrúlegt að menn lifi þar. Þó er
ekki hægt að fortaka það. Það eru
til furðulegir hlutir og furðulegar
tilviljamr.