Lesbók Morgunblaðsins - 17.02.1957, Blaðsíða 2

94
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
fengið einkaleyfi til verslunar á
öllu landinu. Varð það fljótt mjög
illræmt. Það flutti inn svikna vöru:
svikið járn, mjöl kvikt af maurum
og mjölið stundum flutt í óhreins-
uðum síldar- og salttunnum, og
brennivín blandað sjó, en rifið og
fúið timbur. Á hinn bóginn sveik
það svo íslendinga á vog, „því að
reislan var bogin og lóðið var lakt“.
Stundum sveikst það um að senda
skip til landsins, eins og því bar.
Þess vegna var það á 700 ára af-
mæli Alþingis (1630), að mönnum
þótti þinghaldið dauft, því að þar
var ekkert öl, vegna þess að skip
höfðu ekki komið.
Sumarið 1631 kom út nýr versl-
unartaxti og var hann harðari en
hinn fyrri hafði verið. „Báðu ís-
lendingar þar vægðar á, og sögðu
harðindi hafa á legið um 7 ár, og
fyrir því væri kvikfénaður, er
landsmenn skyldu fæðast á, allvíða
fallinn hrönnum af óárum, þar með
leggist fiskur frá landinu og önn-
ur aflabrögð fari svo minnkandi,
að menn hafi af hungri dáið á þeim
árum, helzt fyrir norðan og aust-
an, og kváðu enn áhorfast til meira
áfellis“. Holger Rosenkranz var þá
höfuðsmaður, en hann var ekki
hér á landi, því að skip það, er
hann var á, hafði lezt við Noreg.
En umboðsmaður hans tók ekki í
mál að bera þessar kvartanir ís-
lendinga fyrir konung. — Það er
ekki ofsögum sagt í bænarskránni,
að harðindi hafi legið á um sjö ár.
Miklu fremur hefðu þeir getað
talað um 30 ára harðindi, því að
þau byrjuðu með öldinni. Fyrsti
vetur hennar var almennt kallaður
Lurkur og var aftaka harður. Næsti
vetur var kallaður Píningsvetur og
1604 var kallað Eymdarár. Á þess-
um þremur árum fellu 9000 manna
úr hor og harðrétti. Svo kom hver
harðindaveturinn af öðrum þar til
1614, en sá vetur var kallaður
Svellavetur. Veturinn 1627 var
kallaður Frostaharðindisvetur og
veturinn 1630 var kallaður Jökul-
vetur og svo kom Hvítivetur 1633
eins og áður er sagt.
Ofan á hörmungar þessara ára
bættust svo jarðskjálftar og eldgos.
1613 voru miklir jarðskjálftar
syðra og fell þá bærinn Fjall á
Skeiðum. 1624 voru aftur miklir
jarðskjálftar og fellu þá tveir bæir
í Flóa. 1630 voru miklir jarðskjálft-
ar. Segir séra Magnús í Laufási að
þá hafi margir bæir hrunið nærri
Skálholti og hafi þar farizt nokkr-
ir menn og fénaður, en hræðilegar
gjár hafi þá myndazt þvert yfir
vegi, svo þeir urðu ófærir. Árin
1632 og 1633 voru enn jarðskjálft-
ar, og seinna árið hrundu bæir í
Ölfusi; „svo voru hræringar þess-
ar tíðar, að messufall varð á mörg-
um kirkjum allan þann vetur.“.
Árið 1625 gaus Katla og var það
eitt af mestu gosum hennar. Þá
fóru 14 jarðir í eyði að mestu í
Skaftafellssýslu, en gífurlegt ösku-
fall varð um allt Austurland, og
barst askan meira að segja til Nor-
egs. Árið 1636 gaus Hekla með
miklum umbrotum og stóð gosið
frá því í öndverðum maí og langt
fram á vetur. Þrettán eldar voru í
fjallinu og fylgdi öskufall og
myrkur. Um veturinn fell fénaður.
Eftirminnilegasta áfallið var þó
herhlaup Serkja hingað 1627, eða
Tyrkjaránið svonefnda. Það vakti
slíka skelfingu meðal þjóðarinnar,
að hún bjó að því fram undir sein-
ustu aldamót. Hallæri gleymdust,
en óttinn, sem þessi innrás vakti
í brjósti þjóðarinnar, entist henni
lengi og yfirgnæfði allt annað.
En nú er frá því að segja, að
þetta sama sumar, er Ólafur Pét-
ursson umboðsmaður höfuðsmanns
neitaði að bera fram bænarskrá
íslendinga, þá sigldi Gísli Oddsson
til þess að taka biskupsvígslu. —
Hann tók að sér að koma bænar-
skránni á framfæri við konung og
lét hana „aldrei ganga sér frá hendi
þótt þess væri margvíslega leitað
af öðrum, þar til hann fekk færi á
að bera hana fyrir konunginn
Kristján fjórða." Sumarið eftir
kom svo konungsbréf um að nýi
taxtinn skyldi afnuminn og sá
gamli gilda áfram. Jafnframt var
íslendingum strengilega bannað að
eiga skifti við nokkrar aðrar þjóð-
ir, og enskum skipum bannað að
liggja við ísland svo að menn
glæptust ekki á að versla við þau.
Á fyrstu 40 árum 17. aldar fell
fólk úr hungri á hverju ári. Svo
gekk bóla tvisvar og var mann-
skæð í bæði skiftin, en þó sérstak-
lega 1616. Voru og fleiri landfar-
sóttir, sem lögðu menn í gröfina.
En það var einkenni bólunnar eins
og áður, að það var eins og hún
veldi úr fólk á bezta aldri. Segir
Hannes biskup því, að hún hafi
orðið landinu hættulegri heldur en
hallærin, því að í hallærum deyi
fyrst veiklað fólk og gamalmenni,
en bólan taki kjarnann úr þjóðinni.
— Á þessum árum var og meira
um sjóslys heldur en áður. Virð-
ist það hafa verið segin saga, að
mest kvað að sjóslysum á harð-
indaárum, og er sennilegasta á-
stæðan sú, að úr sjómönnunum
hafi svo verið soginn mergur og
þróttur, að þeir hafi ekki verið
færir um að heya baráttuna á sjón-
um, og ekki ætlað sér af.
Enn var það fleira, sem þjáði
þjóðina um þessar mundir, og er ill
löggjöf þar áreiðanlega þyngst á
metunum. Um þessar mundir hefst
galdrabrennuöldin. Voru það lög
í Danmörk, að brenna skyldi
galdramenn, og var farið að dæma
eftir þeim hér. Fyrsti maðurinn
var brenndur norður í Eyafirði
1625, Jón Rögnvaldsson, bróðir
Þorvalds skálds á Sauðanesi. Þá
var þar sýslumaður Magnús
Bjömsson á Munkaþverá, sonur
Björns sýslumanns Benediktssonar
*