Lesbók Morgunblaðsins - 20.10.1957, Blaðsíða 12

544
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
Greenwich-stöðin flutt
í SUSSEX í Englandi er gamalt
herrasetur, sem nefnist Herstmon-
ceuxkastali. Þar hafa nú orðið
miklar breytingar á undanfarin ár.
Hin gamla bygging hefir verið
dubbuð upp, þar hafa verið gerðai
nýtízku skrifstofur, og umhverfis
hafa risið upp nokkrar bygg-
ingar með hvolfþökum. Allar þess-
ar breytingar hafa verið gerðar
vegna þess, að stjörnustöðin nafn-
kunna, sem verið hefir í Green-
wich, á nú að flytjast þangað. Eru
skrifstofur framkvæmdastjórnar
þegar komnar þangað og hinn kon-
unglegi stjörnumeistari, dr. Ric-
hard Woolley, er þegar fluttur
þangað.
Ástæðan til þessa flutnings er
sú, að ýmis vandkvæði voru orðin
á því að hafa stjörnustöðina lengur
í Greenwich hjá Lundúnum. Hin
illræmda Lundúnaþoka hefir farið
vaxandi ár frá ári og er nú svo
komið að hún byrgir oft sýn marg-
ar stjörnur, sem áður blöstu við í
Greenwich allt fram að seinustu
aldamótum. Athugun á stjörnum
þar var og orðin erfið vegna birt-
unnar af götuljósum borgarinnar
og öllum þeim aragrúa af ljósa-
auglvsingum, sem þar hefir verið
komið upp. Rafvæðing borgarinn-
ar hefir truflað mjög ýmsa starf-
semi stjörnustöðvarinnar, og árið
1925 voru þegar orðin svo mikil
brogð að þessu, að þá var nokkuð
af starfsemi stöðvarinnar flutt til
Abinger í Surrey.
Ymis vísindaáhöld átöðvarinnar
hata orðið fyrir skemmdum af
ýmsum efnum, sem eru í Lundúna -
þokunni, svo að mæiingar þeirra
hafa reynzt ónákvæmar. En það
var ekki gott, því að stöðin hafði
mjög mikilvægu hlutverki að
gegna. Má þar fyrst nefna, að undir
starfsemi hennar var öryggi sigl-
inga og flugs um allan heim að
mjög miklu leyti komið. Stöðin
var upphaflega stofnuð til þess að
veita sjómönnum upplýsingar, og
skipstjórar og flugstjórar verða að
treysta á stjörnufræðilega útreikn-
inga hennar, hvar sem er í heim-
inum.
Seint á 16. öld og í byrjun 17.
aldar, þegar reglubundnar sigling-
ar hófust um öll heimsins höf, var
nauðsynlegt að skipstjórar hefði
eitthvað að styðjast við svo að þeir
gæti glöggvað sig á því hvar þeir
voru staddir þegar hvergi sá til
landa. Englendingar áttu • þá í
harðri baráttu við Spánverja og
Hollendinga um yfirráðin á höfun-
um. Var því nauðsynlegt fyrir
skipstjóra að geta fundið lengdar-
práðuna með útreikningum, þegar
þeir voru úti í reginhafi. Árið 1598
hétu Spánverjar 100.000 króna
verðlaunum hverjum þeim, sem
fundið gæti aðferð til þess að
reikna þetta, og Hollendingar hétu
30.000 florina verðlaunum í sama
skyni. Flestar þær tillögur, sem
komu, voru einkis nýtar. En svo
var það franskur ævintýramaður,
sem kom með merkilega tillögu, og
í hana náðu Englendingar. Skipaði
þá Karl II. nefnd sérfróðra manna
til þess að athuga þessa tillögu.
Einn af nefndarmönnum hét
John Flamstead og var frægur
stjörnufræðingur á sinni tíð. Þeg-
ar hann hafði athugað tillöguna,
komst hann að þeirri niðurstöðu,
að skipstjórar gæti ávallt reiknað
út lengdargráðuna, ef þeir hefði í
höndum skilmerkilegar töflur um
gang tunglsins. Konungur gerði
hann þá að „stjörnurneistara ríkis-
ins“, og átti hann að fá 100 sterl-
ingspund á ári í kaup, en skyldi
þó sjálfur verða að kaupa sér öll
vísindaleg áhöld. Samtímis var
Christopher Wren falið að gera
teikningu af stjörnustöð. Og upp
úr því var svo reist hin konung-
lega stjörnustöð í Greenwich, sem
staðið hefir þar fram að þessu.
Flamstead vann um mörg ár að
athugun á gangi himintungla og
safnaði ýtarlegum skýrslum þar
um, en hann vildi alls ekki láta
birta þær opinberlega. Þess vegna
urðu aðrir vísindamenn, svo sem
Isaac Newton, að leita til hans um
allar þær upplýsingar, er þeir
þurftu á að halda.
Og það var ekki fyrr en árið
1763 (46 árum eftir lát Flamsteads)
að gefin var út handbók fyrir sjó-
farendur, þar sem þeim var kennt
hvernig þeir ætti að finna lengdar-
gráðu með viðmiðun tunglsins.
Þetta var fyrsta sjómanna-alm-
anakið.
Á ráðstefnu, sem haldin var í
Washington 1884, var samþykkí
alþjóðleg niðurskipan á lengdar-
stigum, er miðuð væri við Green-
wich, þannig að menn hugsuðu sér
0-bauginn liggja um þann stað. Áð-
ur hafði verið hinn mesti glundroði
í þessu og sjókort sitt með hverju
móti, því að Þjóðverjar miðuðu
sínar lengdarmælingar við Berlín,
Frakkar við París og svo framveg-
is. Á sömu ráðstefnu var og ákveð •
ið að hafa einn allsherjar miðtíma
og miða hann við Greenwich. Síðan
má segja að klukka stjörnu-
stöðvarinn í Greenwich hafi
verið alheimsklukka, sem klukku-
gangur annars staðar var miðað-
ur við. En um langt skeið, eða frá
1821, hafði stöðin í Greenwúch haft
eftirlit með sigurverkum herskip-
anna í brezka flotanum, og hefir
hún það starf enn á hendi.
----o----
Árið 1946 tilkynnti brezka stjórn-