Lesbók Morgunblaðsins - 25.03.1959, Page 22

16«
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
Februarius — kenndur við
hreinsunardaginn.
Egyptar gerðu eitt af fyrstu
almanökum, sem miðað var við
sólarár. Þar var árið talið 12 mán-
uðir þrítugnættir, eða 360 dagar.
En svo var skotið inn á milli 5 dög-
um, sem voru helgihátíðir guð-
anna, svo að árið var alls 365 dag-
ar. Guðirnir, sem hátíðarnar voru
helgaðar, voru þessir: Osirus, Hor-
us, Isis, Set og Nepthys. Þetta
almanak er enn í gildi í Ethiopíu,
nema hvað þessir aukadagar eru
ekki lengur helgaðir heiðnum goð-
um.
Mörg hin fornu almanök byrj-
uðu árið við jafndægur á vori og
hlýtur að vera langt síðan að menn
uppgötvuðu hvenær vorjafndægur
voru. Halda menn að Steinhang-
inn mikli (Stonehenge) í Bretlandi
beri vott um það, en hann er áreið-
anlega 4000 ára gamall. Hann er
gerður úr tvöföldum hring af
steinum, og þegar sólin kemur upp
þannig að hana ber milli tveggja
ákveðinna steina, þá er vorjafn-
dægur. Að þessu leyti er Stein-
hanginn öruggur tímamælir enn í
dag.
Þegar menn tóku að reikna eftir
sólarárum, var sá hængur á, að sól-
árið er ekki nákvæmlega 365 dag-
ar. Árið er 5 klukkustundum, 48
mínútum og 46 sekúndum lengra.
Þennan skakka varð einhvern veg-
inn að jafna, þar sem árið var talið
365 dagar.
Egyptar munu hafa orðið fyrstir
manna til þess að veita þessu at-
hygli. Þeir miðuðu þá ár sitt ekki
aðeins við tungl og sól, heldur
einnig við stjörnur. Vísindamenn
þe«rra tóku þá ettir því, að Hunda-
stjarnan (Sirius) kom upp í austri
í dögun á hverju ári, rétt í þann
mund, er vöxturinn kemur í Níl.
Þeir létu því árið hefjast þann dag,
og miðuðu þannig við göngu
Hundastjörnunnar. En svo komust
þeir að því með nákvæmum rann-
sóknum, að á fimm ára fresti mun-
aði þetta einum degi, Hundastjarn-
an hægði á sér og kom þá upp ein-
um degi seinna en áður. Af þessu
drógu þeir þá ályktan, að árið
mundi vera 365 dagur.
Júlíanska tímatalið
Almanak það er vér enn notum,
er beint frá Egyptum komið. Á því
var reist hið júlíanska tímatal, sem
stjörnufræðingurinn Sosigenes frá
Alexandríu samdi að boði Juliusar
Cæsars. Og til virðingar við keis-
arann var þá breytt nafni á fimmta
mánuði Rómverja, Quintilis, og
hann kallaður Julius. Seinna var
Sextilis breytt í Ágúst til heið-
urs við Ágústinus keisara. Sosi-
genes breytti einnig skipan ársins
þannig, að það skyldi hefjast 1.
janúar, og varð því desember, sem
þýðir tíundi mánuður, nú að tólfta
mánuði ársins.
Sosigenes fylgdi þeirri reglu
Egypta að telja árið 365x/4 dag, og
hann leiðrétti þennan skakka með
því að skjóta inn einum degi fjórða
hvert ár og kalla hlaupársdag.
Þessi nýskipan virtist gefast
ágætlega fyrst í stað. En hér
skakkaði þó enn 11 mínútum og
14 sekúndum á ári, og það sagði
til sín er fram liðu stundir. Eftir
500 ár var skakkinn orðinn þrír
dagar. Og í þann mund er Kolum-
bus lagði á stað í landaleit sína,
var orðinn nær tíu daga skakki
í almanakinu.
Gregoríanska tímatalið
Þegar á 16. öld reyndu stjörnu-
fræðingar að fá Gregory XIII.
páfa til þess að breyta almanakinu.
Stjörnufræðingurinn Clavius sýndi
þá fram á, að vorjafndægur væri
nú 11. marz í staðinn fyrir 21.
marz. Þetta var mjög óþægilegur
skakki fyrir kaþólsku kirkjuna,
vegna kirkjuhátíðanna. Og sér-
staklega var þetta óþægilegt vegna
páskahátíðarinnar. Hún var ákveð-
in fyrsta sunnudag eftir fyrstu
tunglfyllingu eftir jafndægur. Nú
sýndu stjörnufræðingar fram á, að
tunglið væri einmitt í fyllingu á
páskadaginn.
Þetta sannfærði páfann um að
hér væri breytingar þörf. Og árið
1582 lét hann leiðrétta almanakið
þannig, að næsti dagur eftir 4.
október skyldi vera 15. október. í
fljótu bragði virtist þetta vera
mjög einföld og hagkvæm leið-
rétting, en þegar tilkynningin um
hana kom, ætlaði allt vitlaust að
verða. Þó var breytingin samþykkt
þegar í stað í Ítalíu, Spáni, Portú-
gal, Frakklandi og Póllandi. Eng-
lendingar breyttu ekki tímatalinu
fyr en 1752. Rússar fellust ekki á
gregorianska tímatalið fyr en eftir
byltinguna, eða 1918. Og Tyrkir
tóku ekki upp þetta tímatal fyr en
1927. Þegar Bandaríkin keyptu
Alaska af Rússum 1867, var júlí-
anska tímatalið þar enn í gildi, og
varð því að koma þar á nýu tíma-
tali.
Með breytingu Gregorys páfa á
tímatalinu, var eigi aðeins leið-
réttur sá skakki, sem orðinn var
á júlíanska tímatalinu, heldur
voru og gerðar ráðstafanir til þess
að skekkjur kæmi ekki fyrir aft-
ur. Þetta var gert með því að fella
niður þrjú hlaupár á hverjum
fjórum öldum. En með fyrri reglu
var hlaupár um hver aldamót.
Þannig urðu nú hlaupár 1600, 2000
og 2400, en hlaupársdegi sleppt
1700, 1800, 1900, 2100, 2200 og 2300.
Með þessu fyrirkomulagi á hlaup-
árum verður sólarárið aðeins 26
sekúndum styttra en almanaksár-
ið. En það er svo lítill skakki, að
hann veldur ekki dagsmun fyr en
árið 4905.
K