Lesbók Morgunblaðsins - 10.06.1962, Blaðsíða 16
Aðferðir Bunuels til að hneyksla og siðgæzluna til að hvessa skæri sín. I Andalúsíu“ (Un Chien Andalou)
hrella áhorfendur, hafa oft fengið fyrstu mynd sinni, „Hundur frá sýnir Bunuel augu konu rist mcð
rakhníf.
SNILLINGUR í IÍTLEGÐ
SeINASTA mynd meist
ara Bunuels, Viridiana, sem
er fyrsta myndin sem hann
gerir í heimalandi sínu,
Spáni, síðan 1932, hlaut heið-
ursverðlaunin í Cannes á síð
asta ári og er það í fyrsta
sinn sem spænsk kvikmynd
hlýtur þann heiður-
En viðbrögð spænsku stjórnaTinn-
ar voru þau, að banna myndina og
fyrirskipa að filman skyldi eyði-
lögð. En Bunuel hafði komið frum-
filmunni undan til Parísar og þar
með hafði einu af snilldarverkum
hans verið bjargað undan tortím-
ingarlogum einvaldsrí'kisins. En á
Spáni hefur verið fyrirskipað „sam-
særi þagnarinnar" um myndina.
Ekki leyfist að minnast einu orði á
hana í spænskum blöðum eða á öðr-
um opinberum vettvangi og má það
teljast kaldhæðnislegt um mynd, sem
þykir athyglisverðust spænskra
mynda og hefur hlotið mestan heið-
ur sem um getur í spænskri kvik-
myndagerð og er raunar gerð með
samþykki og að undirlagi Francos
sjálfs.
L uis Bunuel, sem er álitinn
einn mesti meistari kvikmyndanna,
frá því að hann fyrst snerti á kvik-
myndavél, fæddist í smáþorpinu Cal-
anda í suðurhluta Aragon-héraðsins
á Spáni 22. febrúar árið 1900. 19 ára
gamall hélt hann til Madrid til að
leggja stund á landbúnaðarverk-
fræði, en faðir hans ætlaði honum
að verða forráðamaður hinna miklu
eigna sinna. En hugur Luis beind-
ist að listum og hann sneri sér að
heimspekinámi við háskólann í
Madrid. Þar bjó hann á Residencia
de Estudiantes, frægu aðsetri ungra
lista- og menntamanna, sem áttu
þátt í menningarlegri og vísinda-
legri endurreisn Spánar á öðrum tug
aldarinnar, og eru nú margir heims-
frægir. Þar kynntist Bunuel García
Lorca og stóð ásamt honum og fleir-
um að fyrirlestrum, kvikmynda- og
leiksýningum.
K unuel var einn af upphafs-
mönnum spænsku súrrealista-hreyf-
ingarinnar og hóf að skrifa ljóð,
skáldsögur og gagnrýni. 25 ára gam-
all komst hann að hjá Jean Epstein,
sem þá var ljósið í franskri kvik-
myndagerð, og nam undir stjórn
hans í París og var einnig aðstoðar-
leikstjóri hans. Um þetta leyti hafði
sterk tilhneiging til tilrauna gripið
um sig' meðaj franskra listamanna,
með þeim afleiðingum að brátt fóru
meginlistastefnur þessa áratugs —
impressjónismi, kúbismi, dadaismi
og súrrealismi — að segja til sín á
sviði kvikmyndagerðar. Myndir þess-
ara brautryðjenda — avant-garde —
voru þrungnar áhrifum frá Freud,
en kenningar hans gripu menn þá
hvað ákafast. f Barís komst Bunue] í
kynni við Salvador Dali, hinn kunna
sérvitring og eftirlegukind súrreal-
ismans, sem er löngu búinn að vera
sem listaform, en hefur skilið eftir
sig áhrif í flestum "listgreinum.
Ásamt Dali gerði hann fyrstu mynd
sína, Un Chien Andalou (Hundur
frá Andalúsíu, 1928). Myndin var
súrrealísk fantasía og vakti þegar
heitar deilur. Strax í byrjunaratrið-
inu er tónninn fyrir allri myndinni
gefinn. Ungur maður (Bunuel) geng-
ur út á svalirnar, brýnandi rakhníf
og virðir fyrir sér næturhimininn.
Ung kona er stödd úti á svölunum.
Skyndilega — um leið og máninn
hverfur bak við ský — tekur hann
rakhnífinn og án nokkurrar skiljan-
legrar ástæðu gengur hann að stúlk-
unni og — í áhrifamikilli nærmynd
— sker hann í auga hennar og opn-
ar það (táknrænt fyrir Bunuel, því
siðan hefur hann ætíð reynt að opna
augu áhorfenda sinna). Hvert skelf-
ingaratriðið rekur annað: nauðgun-
artilraun, óliugnanlegt umferðar-
slys ,afskorin hönd. Við lok frum-
sýningarinnar var hvert andlit 1
salnum náfölt og leið yfir marga
áhorfendur og gerir enn í dag.
En hafi Hundur frá Andalúsiu
valdið geðróti manna, þá var það
ekkert hjá því geðróti sem næsta
mynd hans olli. L’Age d’Or (Gull-
öldin, 1930) var grimmdarlegt, yfir-
þyrmandi listaverk, miskunnarlaus
og tortímandi táknlýsing á þjóðfé-
laginu, fátæ'kt þess, sjúkdómum,
kynferðislegri spillingu, vonleysi, til-
gangsleysi, andlegri upplausn og
trúhræsni æðri stéttanna. Myndinni
var tekið með heiftúðugum mót-
mælum, grjóti og blekbyttum, og að
lokum var kvikmyndahúsið, þar sem
myndin var sýnd, brennt til ösku
af fasistum. Gullöldin var bönnuð
allsstaðar og hefur hvergi verið sýnd
almenningi og sést aðeins í kvik-
myndaklúbbum.
E ftir Gullöldina segir Bunuel
skilið við súrrealismann. Snilli hans
er orðin öllum heimi kunn af þessum
tveim fyrstu myndum hans, sem
hvergi fást þó sýndar opinberlega.
Hann er orðinn goðsögn. En þessum
fræga og alræmda manni tekst þó
ekki að fá neinn framleiðanda til að
kosta frekari aðgerðir sínar á vett-
vangi kvi'kmyndanna, sem tæplega
er að furða. En í einni ferð hans til
Madrid, býður einn vinur hans hon-
um fé til kvikmyndagerðar. Fyrir
þá peninga gerir Bunuel I.and án
brauðs (Tierra sin pán, 1932), sem er
álitin ein bezta heimildarkvikmynd
sem gerð hefur verið. Bunuel hafði
lengi verið gagntekinn af héraðinu
Las Hurdes, þar sem sjúkdómar, fá-
tækt og önnur vesöld höfðu skapað
úrkynjaðan ættbálk með fjölda
dverga og hálfvita, sem voru ávöxt-
ur hörmungalífs fólksins og innbyrð*
is eðlunar ættingja. Lýsing hans —
án nokkurra súrrealískra stíl'bragða
— á lífi þessara vesalinga, sem lifa
í hreysum, hlöðnum úr grjóti sem
reykurinn lopast út á milli, yfirgeng-
ur í miskunnarlausu raunsæi hina
verstu martröð súrrealismans. Róm-
antísk tónlistin sem fylgdi og skýr-
ingarnar, sem voru lesnar í tilbreyt-
arlausum og á'hugalausum tón,
undirstrikuðu og juku áhrifamagn
myndarinnar. Hún var þegar bönn-
uð af spæn.skum yfirvöldum, sem þá
áttu að heita lýðræðisleg og vinstri
sinnuð, og hlaut þau örlög fyrri
mynda Bunuels að sjást aðeins t
kvikmyndaklúbbum. Land án brauðs
var sýnd í Filmíu í fyrra. Vildi ég
skora á þann ágæta félagsskap að
reyna að fá Gullöldina og Hund frá
Andalúsíu til sýningar.
N æsta tafcmark Bunuels var
að kvikmynda sögu Emily Brontes
Fýkur yfir hæðir (Wuthering
Heights), en enginn fékkst til að
kosta þá kvikmyndun og varð
Bunuel að bíða i um 20 ár þar til
honum gafst tækifæri til að gera þá
mynd. Enginn virtist hafa not fynr
Bunuel og snilligáfu hans, þar sem
hann neitaði að taka þátt í fram-
leiðslu listsnauðra gróðakvikmynda.
Heldur en vinna auðunna sigra, ó-
samrýmanlega hugsjónum hans,
kaus hann að draga sig í hlé. f raun-
inni hvarf Bunuel af sjónarsviði
kvikmyndanna. Eftir borgarastyrj-
öldina á Spáni fluttist hann til
Ameríku og settist síðar að í Mexíkó,
útlagi frá heimalandi sínu. í nær 20
ár heyrist ekkert frá honum, eða þar
til 1950. Þá reiðir hann aftur til
höggs — með myndinni Glötuð æska
(Los Olvidados).
Pétur Ólafsson.