Lesbók Morgunblaðsins - 10.03.1963, Blaðsíða 5

Staða og stefna í íslenzkum
bdkmenntum
FRAMSÖGUERINDI Sigurð-
ar A. Magnússonar á um-
ræðufundi Stúdentafélags
Reykjavíkur 23. febrúar.
E g hef ævinlega skilið hlutverik
bókmenntanna svo, að þær aettu að
víkka sjóndeildarhringinn, auka við
reynslu lesandans, örva skynjun hans,
etækka líf hans. Það verður ekki gert
•ð gagni með því að hrinigsóla sifelit
Friedrich Diirrenmatt.
kringum sarflk blettinn, þó á sinn hátt
geti verið fróðlegt að kynnast viðhorf-
um margra og ólíkra höfunda við sama
viðfangsefni. Hlutverk bókmenntanna
verður því aðeins raekt að gagni, að
ekáldin hafi djörfung til að kanna ný
reynslusvið, leita fyrir sér um ferskan
tjáningarmóta og upprunalega skynjun
é samtíð sinni og umhverfi. Nútámallf
íslendinga er orðið svo flókið og marg-
þætt, að verkefni handa frumlegum og
hugdjörf'um rithöfunduim eru nær ó-
tæmandi. Ef skáldsagan á ekki að deyja
í 'höndum þessarar kynslóðar og verða
stoppuð skrautbrúða í sýningarglugga
íslenzkrar meimingar, verður hún að
leita á ný mið. Svo er gæfunni fyrir að
þakka, að fram hafa komið ungir menn,
sem virðast aetla að færast þetta í fang,
en þeir eru óeðlilega fáir. Ég nefni að-
eins þann sem mestu lofar, Guðberg
Bergsson með skáldsögunni „Músin sem
læðist."
Þegar ég held því fram að núlifandi
skéldsagnahöfundum beri skylda til að
snúa sér meir að líðandi stúnd og þeim
margvíslegu yrkisefnum, sem þéttbýlið
leggur upp í hendurnar á þeim, er ég
ekki að biðja um neina tiltekna stefnu
eða „skóla“ í bókmenntunum, þó slíkir
„skólar“ geti vissulega gegnt mikilvæigu
og jékvæðu hlutverki á ýmsum skeið-
um, o>g mé í því samibandi benda á
nærtæk dæmi úr samtíðinni. Efnileg-
ustu nýjar bókimenntir Breta eru
sprottnar úr félagslegum jarðvegi og
Ihafa að mörgu leyti pólitíska skírskot-
un. I Bandaríkjunum er litríkasti ný-
græðingurinn vaxinn úr berangri á-
byrgðarlausrar afneitunar á öllum þjóð-
félagsviðjum og langsóttra búddhiskra
trúaróra. f Frakklandi sæta mestum tíð-
indum nokikrir höfundar sem leggja
alla áherzlu á nakið tilfinningalíf ein-
staklingsins og slíta það sem mest úr
tengslum við þjóðfélagið. í Sviss eru
tveir fremstu leikritahöfundar álfunn-
ar að kljást við djúpstæðustu heims-
vandamál saimtíðarinnar á upphöfnu
•heimspekilegu plani, sem nálgast af-
strakt-list. AUir eiga þessir „skólar“
erindi við nútímamanninn, hver með
sínum hætti, þó þeir byggi á gagnó-
líkum forsendum.
E g bið ekki um svokallaðar raun-
sæisbókmenntir fremur en fantasíur —
jafnvel geimferðabókmenntir eiga sinn
ótviræða tilverurétt. Ég andæfi ekki
heldur póli'tiskum bókmenntum. Þær
geta verið mjög mikilsverðar, ef póii-
tíkin er ekki látin sliga skáldskapinn,
eins og hér er siður.
Það sem ég kysi helzt að sjá í is-
lenzkum nútímabókmenntum er endur-
speglun þeirra innri og ytri umbrota
sem eiga sér stað í þjóðarsálinni, bók-
menntir sem hafa áhrif á öldina af því
þær tjá öldina, „andlit aldarinnar, sél
aldarmnar, þjóningu aldarinnar, þré
aldarinnar”, eins og Hal'ldór Laxness
orðar það á einum stað. Ég dreg ekki
í efa að epískar skáldisögur geti sinnt
þessu hlutverki að vissu marki, en þær
eru enganveginn einhlítar, og af þeim
sökum er brýn þörf að aflífa þé land-
iægu firru, að epikin ein eigi erindi við
íslendinga. Okkur vantar sálfi-æðilegar
skáldsögur, absúrdar skáldsögur, sým-
bólskai skáldsögur, heimspekilegar skáld
sögur o.s.frv. Að sjálfsögðu hafa höfund-
ar fuila heimild til að lyfta sér til
flugs og þjóta til annarra tímabila og
fjarlægra yrkisefna, en ég fæ ekki bet-
Athugasemdir Durrenmatts við:
,EÐLISFRÆÐINGANA'
GAGNSTÆTT Bernard Shaw, sem
skrifaöi langa og ýtarlega formála
fyrir leikritum sínum, hefur Fried-
rich Dúrrenmatt kosið aö setja at-
hugasemdir sínar viö „Eðlisfrœðing-
ana“ aftan viö leikritiö í 21 núiner-
aöa setningu, Fara þœr hér á eftir:
1. Ætlun mín er ekki aö útskýra
hugmynd, heldur segja sögu.
t. Ætli maöur aö segja sögu, verö-
ur aö hugsa hana til enda.
S. Saga er þá fyrst hugsuö til
enda, þegar hún hefur þróazt í
þá átt sem sízt skyídi.
+. Sú þrðun er ekki fyrirsjáanleg.
Hún veröur fyrir tilviljun.
S. List leikskáldsins felst t þvt að
láta tilviljunina gegna sem á-
hrifamestu hlutverki t atburöa-
rásinni.
€. Þeir sem bera upyi dramatiska
atburöarás eru menn.
7. Tilviljun t dramatiskri atburða-
rás veltur á því, hvar og hve-
nær hver hittir hvern af hend-
ingu.
8. Því kerfisbundnara sem líf
manna er, þeim mun áhrifa-
meiri getur tilviljunin oröiö.
9. Menn sem lifa kerfisbundnu lífi
vilja ná ákveönu markmiöi. Til-
viljunin kemur því haröast niö-
úr á þeim, þegœr hún veldur
því aö þeir hreppa gagnstœöu
hins upphaflega markmiös: það
sem þeir óttuöust og leituðust
viö aö sneiöa hjá (t.d. ÖdípúsJ.
10. Slík saga er aö vísu skrinqileg,
en ekki fjarstœö (óslcynsam-
leg).
11. Hún er þverstœö.
12. Leikskáldið getur ekki fremur
en rökfrœðingurinn komizt hjá
þversögninni.
1S. Eölisfrœöingurinn getur ekki
fremur en rökfrœðingurinn
komizt hjá þversögninni.
H. Leikrit sem fjallar um eölis-
frœöinga hlýtur aö veröa þver-
sögn.
15. Tilgangur þess getur ekki veriö
sá aö gefa skýringu á inntaki
eölisfrœöinnar, heldur einungis
á áhrifum hennar.
16. Innták eölisfrœðinnar er verk-
efni eölisfræöinganna, áhrif
hennar varöa álla menn.
17. Þaö sem álla varöar veröur aö-
eins leyst af öllum.
18. Hver tilraun einstáklings til aö
finna eigin lausn á því sem alla
varðar hlýtur aö misheppnast.
19. f þversögnunum birtist veruleik
inn.
20. Sá sem stendur andspænis
þversögnum stendur augliti til
auglitis viö veruleikann.
21. Leiklistin getur ginnt áhorf-
andann til aö standa augliti til
auglitis viö veruleikann, en ekki
þvingaö hann til að veita hon-
um viönám eöa sigrast á hon-
um.
Jóhann Sigurjónsson
ur séð en eitthvað verulega mikið vantl
í íslenzk nútíðarskáld, ef þau finna ekki
verðug yrkisefni hér og nú.
Ég skal játa það, og þykir leitt, að
mér mundi vefjast tunga um tönn, ef
einhver útlendur áhugamaður um ís-
lenzk málefni bæði mig að benda á skáld
sögu sem með eftirminnilegum hætti
túlkaði einihvern veigamikinn þátt í lófi
núlifandi íslendinga. Skyldi nokkur
menningarþjóð önnur vera svo báglega
á vegi stödd?
* að getur ekki kallazt einleikið,
að sama og ekkert skuli hafa gerzt í
íslenzkri skáldsagnagerð " síðan Jón
Trausti samdi hinar merkilegu sveita-
lífssögur sínar, sem voru bæði tíma-
bærar og klassískar af því þær sýndu
„andlit aldarinnar“, túlkuðu samtímann.
Hvað skyldu margar íslenzkar skéld-
sögur frá síðustu 40 árum verða lesn-
ar eftir svo sem 50 ár? Kannski fjórar
eða fimm, og mega forfeðurnir á 13. öld
vel við þau hlutföll una!
Sé það góðærið og velferðarríkið sem
er að drepa allan dug í íslendingum,
slæva tilfinninguna fyrir því sem er
einkennilegt og óvenjulegt í þjóðlífinu,
því sem er ófullkomið og óréttlátt (því
nóg er enn af Slíku), þá ber íslenzkum
rithöfundum að brýna kutana og leggja
til atlögu við andleysi, sinnuleysi, sjálfs-
ánægju og makræði.
Bókmenntir eru þeirrar náttúru, að
þær verða aldrei lífvænlegar nema í
þeim felist (ásamt öðru) andóf gegn
ríkjandi háttum og hugsunarhætti, upp-
reisn gegn tíðaranda og tízku. Ef til
vill er satíran bezta vopnið eins og nú
háttar á íslandi, en mér virðist satt að
segja, að þessu skæða vopni hafi verið
beitt helzti. óvægilega á síðustu ára-
tugum, með þeim árangri að menn eru
að verða ónæmir — eða réttara sagit
taka ádeiluna sem sjálfsagðan hlut án
þess að finna fyrir henni. Hún verður
einskonar aukagrín í þjóðfélagi þar sem
enginn ttlutur er tekinn mjög alvarlega.
Þannig er hægt með ofnotkun að ónýta
jafnvel hin beittusfcu vopn.
— ♦ —
Mr ó merkilegt megi virðast hefur
íslenzka smásagan náð meiri þroska en
skáldsagan, og er smásagan þó hvorki
verulega fjölskrúðugt hókmenntafoirm
hér á landi né tiltakanlega vinsæflt. Hún
er nánast heldur óvinsæl, og ugglaust
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5
•. tölublað 1963