Lesbók Morgunblaðsins - 10.03.1963, Blaðsíða 12

ættu að læra mjaltir og kenndi þær
sjálfur; og raunar öllum stúlkunum líka
þótt þær væru vanar mjöltum, því
mjaltaaðfrðin var með nokkuð öðru lagi
í Viðey en annars staðar. Það mátti
ekki toga spenann, eins og gert var
víðast, heldur að kreista og ýta hend-
inni með spenann mjúkt upp í júgrið,
strjúka júgrið þétt og mjúkt, þegar kom
ið var að streftun, svo ekkert yrði eftir.
Eins átti að þvo júgrin og spenana úr
volgu vatni og hafa til þess mjúka rýju.
Eggert var mjög strangur með að þessu
væri fylgt, og leit sjálfur eftir að svo
væri gert, þegar hann var heima. Síðan
var þetta alltaf kallað Viðeyjar-mjalta-
lag. Eins var þá líka talað um Við-
eyjar„tal“ á kúnum. Kýrinni voru taldar
40 vikur sem meðgöngutíma, en Eggert
sagði, að kýrin gengi með í 41 viku —
fyrr megi ekki telja, að kýrin hafi
yfir, eins og það er orðað. Því var þetta
lengi á eftir kallað „Viðeyjartal“.
Alltaf var byrjað á fjósverkunum kL
6, sem var tveim kl. st. á undan réttum
tíma. Fjósverkin unnu yfirleitt tveir
menn. Þau urðu að vinnast í einum
spretti á málum. Það átti að vera búið
að gefa kraftfóðrið, moka flórana, aka
út mykjunni, bursta básstokkana og
þvo gangstéttina áður en mjaltastúlik-
urnar komu, hálfri klst. síðar. Síðan
var heyið gefið, meðan á mjöltunum
stóð. Aldrei mátti vatna kúnum meðan
mjólkað var. Mjöltum átti að vera lok-
ið innan kl.st. Að loknum mjöltum, komu
flutningsmennirnir að flytja mjólkina
niður að sjó, og aukamaður, ef við var,
þó að hann færi ekki „yfir“.
S túlkurnar voru mjög fljótar að
mjólka og áttu raunar að vra það, því
tíminn mátti heita alveg takmarkaður.
En það var líka gott.að mjólka kýrnar,
því að þær voru gerðar lausmjólka, sem
fastmjólka voru að eðlisfari. Það var
gert með aðgerð á spena-opinu, sem
Eggert gerði, og þó einikum danskur
fjósamaður, sem var í Viðey einn vetur
(fóðurmeistari var hann nú kallaður),
og tóíkst þessi aðgerð sérstaklega vel.
Þessi aðgerð var þannig, að korið var
með mjórri nál, sem ekki var ólílk
gömlu þrístrendu skónálunum, upp i
spenaopið. Síðan var látið upp í spena-
opið „samansnúið" girni“ og vætt í ein-
hverri gróðurolíu. Þetta var svo látið
vera uppi í spenaopinu milli mjalta í
nokkra daga þar til fullgróið var. Fyrir
kom, eflir þessa aðgerð, að þær kýr
urðu full lausmjólka og vildi aðeins leka,
ef mikið var í kúnni. En stúlkurnar voru
hrifnar af að mjólka þssar kýr á eftir.
Alltaf annað slagið kom Eggert út
í fjósið til að sjá, hvernig verkin væru
unnin og hvernig umgengnin væri um
fjós og heyhlöðu. Hann var þá einnig
að gera breytingar á kraftfóðurgjöfinni,
sem gerð var mánaðarlega eða oftar,
eftir því sem kýrnar mjólkuðu. Fóður-
bætisgjöfin (kallað þá kraftfóður) var
skrifuð með krít á spjald ofan við jöt-
una hjá hverri kú, hvað margar skúff-
ur hver fengi. Var þá áður búið að
blanda fóðurtegundunum saman, og
ausutalan (skúffan) miðuð við það.
Stundum kom það fyrir, að Eggert
kom með mjólkurfötu og fór undir
kýmar rétt á eftir stúlkunum. Var því
ekki vel tekið af þeim, og heldur ekki
orðalaust af sumum þeirra, sem voru
orðhvatar og fannst sér misboðið og
þær tortryggðar. En Eggert hafði þá
venju að taka í spena á nokkrum kúm
hjá þeim öllum til að sýna, að hann tor-
tryggði enga þeirra sérstaklega, þó að
hann grunaði einhverja ákveðna stúlku,
einkum þær sem vom nýjar og ekki
vanar svona miklum mjöltum. Hann
átti það stundum til að ganga um fjósið
meðan á mjöltum stóð á kvöldin, án
þess að segja nokkurt orð við okkur,
bara til að sjá hvort stúikurnar mjólk-
uðu með réttu lagi og væru ekki of fljót-
færar að strefta. Það hefur alltaf verið
mikið og erfitt verk að mjólka margar
kýr — og ekki síður, þegar þær eru
mjólkurháar, eins og kýrnar voru yfir-
leitt í Viðey, mjög nytháar, og stúlkurn-
ar áttu að mjólka hratt, svo fyrir gat
komið, að þeim yrði það á að strefta
ekki nógu vel. Var Eggert mjög vand-
látur með mjaltirnar.
Alltaf var vigtað úr kúnum tvivar í
viku og fært í „kúabók“. Það varð að
vigta svo rétt og nákvæmt, að stæði
heima við heildarvigtina á eftir. Mjólkin
var alltaf vigtuð, aldrei mæld. Það fór
aldrei mjólkurdropi í heimilið, sem ekki
var vigtaður og færður í sérstaka bók
í fjósinu. En það var oft mismunandi,
eftir því sem ráðskonan sagði til hverju
sinni.
E ins og fyrr segir, mátti aldrei
vatna kúnum fyrr en eftir mjaltir. Þá
var búið að gefa allt hey. Tvær kýr
voru saman á bás. Vatnið var borið til
kúnna í nokkuð stórum og djúpum blikk
fötum. Við höfðum þrenn pör af fötum.
Á vatnskassanum voru tveir víðir stútar,
sem fötunum var hleypt undir. Þá var
tekið í tvo vírspotta — og föturnar fyllt-
ust samstundis.
Ég held, að það hafi verið skemmti-
legasta verkið í fjósinu að bera kúnum
vatnið. Þær urðu svo fljótt vitrar og sið-
aðar, að það var hrein unun að um-
gangast þær. Þegar komið var með fyrsta
„parið“ á móti fremsta básnum, því
þannig var alltaf byrjað, þá véku kýrn-
ar um leið hver frá annarri svo hægt
var að ganga upp í básinn og leggja
föturnar niður hindrunarlaust. Svo sótti
maður næsta par og það þriðja, og þá
voru þær fyrstu búnar og borið til þeirra
aftur, ef þær drukku upp, og þær höguðu
sér á sama hátt — og svona gekk þetta
koll af kolli, án minnstu biðar, eins og
í samstilltri vél. Þó að kýrnar væru í
óða önn að éta £ djúpri jötunni fundu
þær nákvæmlega þegar komið var með
vatnsföturnar á móts við þær og drukku
þá samstundis. En það mátti heldur
ekki út af þessu bregða; að byrja
alltaf fremst, sömu megin, og ef þær
ekki drukku strax, þá var ekki beðið
eftir þeirra hentugleikum. Þetta vissu
kusurnar og voru fljótar að nema þessa
reglu. Það var líka alltaf vatnað sem
sagt nákvæmlega á sama tíma, og skepn-
urnar eru í eðli sínu stundvísar og reglu-
samar. En vatnið var gott og notalegt,
er það hafði staðið í baðheitu fjósinu.
Öllum verkum í sjálfu fjósinu skyldi
vera lokið kl. 9.00 á morgnana, nema að
kemba og bursta kýrnar, það var gert
eftir morgunmat. Eftir það mátti helzt
ekki vera neinn umgangur um fjósið,
nema nauðsyn bæri til, t. d. að kýr væru
að bera eða eitthvað þess háttar. Fyrir
þennan tíma átti að vera búið að sópa
jötur og fóðurganga, moka flórana í ann-
að skipti, skafa básstokka og loka fyrir
jöturnar. Venjulega var þetta búið held-
ur fyrr á kvöldin, nema að skilja mjólk-
ina, sem oft var ekki búði samtímis.
Það var alltaf mismikið, sem skilja
þurfti af kvöldmjólkinni, sjaldnast undir
100 1., oft miklu meira. Það fór eftir ný-
mjólkursölunni á Uppsölum, sem alltaf
var nokkuð misjöfn. Svo var vissa daga
vikunnar flutt undanrenna á Laugar-
nesspítalann, en spítalinn var fastur
kaupandi, og nokkuð stór, að vissu
magni nýmjólkur daglega. Guðrún,
mjól'kurbústýran, sendi venjulega miða
með brúsunum, hvað hún vildi fá af
skilinni mjólk hverju sinni.
Eftir morgunmat (kl. 10) var farið
út aftur og kýrnar kembdar og burstað-
ar, það varð að gera daglega. Síðan
þurfti að taka allt heyið, sem var látið
í mjög stóran meisa. Þeir voru að mestu
gerðir úr sléttum vír, nema okar og
haldrimar. Þeir voru langir og tóku mik-
ið hey, a. m. k. á við sex venjulegum
kýrmeisa. Síðan voru meisarnir dregnir
inn fóðurganginn og þannig gefið úr
þeim. Síðan þurfti að hala upp vatnið
til beggja mála. Það var nokkuð erfitt
verk, og þurfti minnst tvo menn til. Að
síðustu þurfti að taka til kraftfóðrið,
sem allt var uppi á fjósloftinu, og blanda
því saman þar uppL Fóðurtegundirnar
voru:
Maísmjöl, hvalmjöl, olíuköíkur, klíð
og ca. 10% rúgmjöl.
Oftast voru þessar olíukökur malaðar
eins og hvert annað mjöl, en stundum
voru þær í hellum eða flísum. Þá varð
að bleyta þær upp í vatni og láta þær
síðan saman við fóðurblönduna. Þessum
mjöltegundum var hrært saman á gólf-
inu uppi — eins og sementsblöndu —
mokað síðan í poka og sett niður á tré-
pall fremst í hlöðunni, og þar í stóra
stampa, en síðar var bleytt í með vatni
rétt áður en gefið var. Svo var það
borið fram í minni störmpum, sem
maður renndi eftir jötubrúninni, og deilt
þannig á hverja kú, eftir áðurnefndri
uppskrift.
Þessum verkum var venjulega lokið
upp úr hádegi, ef rétt var unnið og
haldið vel áfram. Var þá lokið skyldu-
störfum þeirra, sem fjósaverkin höfðu á
hendi. Var þá frí og hvíld til fjósamála,
kl. 6. Nema ef Eggert sjálfur bað mann
að koma eitthvað með sér, út á sjó eða
í þara-uppkeyrslu, sem hann fór stund-
um sjálfur í, eða til að mæla fyrir
ofanafristu-spildum. Að því þótti manni
gaman. Þá var hann alltaf að fræða
mann um eitt og annað og kenna.
Eggerl var mjög skemmtilegur hús-
bóndi — sífræðandi og leiðbeinandi,
einkum unglingum, sem síðar verður
sagt írá.
Nokkuð oft kom það fyrir í Viðey,
að lcýrnar fengu doða, sem þá naumast
þekktis áður, hvorki það orð né sjúk-
dómur í kúm. Helzt fengu mjólkurhæstu
kýmar doða, og þá venjulega strax eftir
burðinn. Var kennt um mikilli kraft-
fóðurgjöf, og einnig var það álit manna
þar í Viðey, að kýrnar væru og feitar.
Magús dýralæknir var stundum sóttur,
einkum ef Eggert var ekki heima, sem
svo oft var. Magnús kenndi okkur að-
ferðina til hlítar, að dæla kúna (lofti
í júgrið) og alla meðferð kýrinnar, og
kom það aldrei fyrir að kýr dræpist
þar úr doða.
Oftast komust kýrnar á fætur eftir
nokkra klukkutíma eða hálft dægur.
Fyrir kom, að dæla þurfti kúna tvisvar.
Magnús dýralæknir kenndi okkur í
fyrsta lagi að þekkja doða og einkenni
hans, og hvernig ætti að búa.um kúna
í básnum, svo að hún lægi sem bezt og
að hafa hærra undir herðakambi og
hálsi. Síðan að þrautmjólka allt úr júgr-
inu áður en dælt er lofti; sótthreinsa
dæluna og nálina úr sjóðandi vatni með
dálitlu af lýsóli í. Þessi lýsólsblanda
skyldi vera í þvottaskál, vel volg, og
dælan látin liggja í henni áður en hún
var notuð. Þvo skyldi vel spenana úr
lýsólvatni, sem haft var í annarri skál
en dælan. Síðan skyldi dæia þar til spen-
inn var orðinn jafn stinnur og júgrið.
Binda þá léreftsrenning um spenaend-
ann til að halda loftinu, en þó ekki
íast, og láta hann ekki vera lengi á.
Breiða síðan yfir kúna teppi eða tvö-
faldan, hreinan pokastriga, því kýrin
var með hitasótt, og þótt heitt sé í fjós-
inu, er sjálfsagt að breiða yfir kúna,
sagði læknirinn. Ef dæla þyrfti kúna
í annað sinn, þá yrði að mjólka vel úr
júgrinu áður, bæði mjólk og lofti, og að
öllu leyti hafa sömu meðferð og áður
segir. Varast átti að gefa þeim kúm
kraftfóður, sem doða fengu, fyrr en eftir
nokkur mál, og þá gætilega fyrstu vik-
una, heldur ekki gefa henni kalt vatn.
Það var mjög oft notað „glábersalt",
sem leyst var upp í volgu vatni og gefið
inn, ef kýr fengu slen eða ólyst, og
reyndist oft vel undir þeim kringum-
stæðum.
Viðeyjar-kýrnar voru yfirleitt tald-
ar mjög góðar, og mjólkuðu mikið, svo
það var ekki hægt að bera það saman
við það sem þá gerðist yfirleitt á þeim
árum, enda án efa betur fóðraðar og
hirtar en þá þekktist hjá bændum al-
mennt. Það voru mjög margar afburða-
kýr, sem mjólkuðu yfir 20 merkur I
mál. Mjólkurhæsta kýrin fór upp í 28
merkur. Torfa hét hún frá Toríastöð-
um í Boskupstungum. En það voru marg-
ar til muna hærri í ársnyt. Alltaf voru
þær nythæstu mjólkaðar þrisvar á dag
fyrstu vikurnar eftir burðinn. En með
tiliiti til þeirrar miklu fóðurbætisgjafar
auk kjarngóðra heyja, eins og var I
Viðey, var ekki að undra þó góðar kýr
kæmust í háa nyt. Það var þá almennt
rómað, hvað Viðeyjar-kýrnar væru góðar
og mjólkuðu mikið.
Eggert í Viðey var talinn hafa mjög
góða þekkingu á kúm; útliti þeirra og
byggingu og einkennum, enda valdi
hann alltaf sjálfur og keypti. Hann fór
alltaf í kúakaup á vorin. Keypti hann.
þá venjulegast 10—14 kýr. Valdi þær
sjálfur og vildi fá að velja úr. Lét hann
þá aldrei smátt slíta um verðið, ef hann
fékk þær sem honum líkaði, sérstaklega
snemmbærur, sem hann þurfti oft a3
fjölga, því þær vildu oft færast aftur
á tímanum í Viðey. En mjólkin þurfti
að vera jöfnust yfir árið, vegna við-
skiptavinanna í Reykjavík, þó ekki
þyrfti að óttast samkeppnina um mark-
aðinn þar.
ldrei lét Eggert ala upp kýr 1
Viðey, eða setti á kálfa, nema nautkáifa,
sem þar voru aldir upp og urðu miklar
skepnur og fallegar. Það borgaði sig ekki
miðað við mjólkursölu að ala upp kýr,
eins og Eggert orðaði það. En nautin,
sem voru alin upp í Viðey, voru stórar
og fallegar skepnur. Eitt þeirra var
sett á sýningu sem haldin var 1904
á Varmárbökkum í Mosfellssveit, og
fékk þar verðlaun. Eggert var einn af
þeim sem sáu um þessa sýningu.
Annað naut var þar síðar, svart, og
var kallaður Kolur; yfirtak fallegur og
stór, hrokkinhærður um háls, herða-
kamb og hausinn, gljáði á skrokkinn
eins og hrafntinnu. Hann var mjög
vondur, ef ókunnugir komu nálægt hon-
um, enda flestir hræddir við hann. Hann
fékk oft mikið að éta af kraftfóðri, sem
sópað var til hans frá kúnum. Það var
ekki hægt orðið að binda hann nema á
hringnum, hálsbandið rann fram aI
hausnum, því hann var kollóttur.
Það var farið með Kol til Reykja-
víkur um sumarmál til förgunar. Tvö
sterk bönd voru í hringnum. Tveir karl-
menn og sá þriðji var með til öryggis.
Það var dálítið gaman að fara með Kol
eftir öllum Laugaveginum og niður all-
an miðbæinn til Duusverzlunar, þar var
hann felldur. Fólkið á götunum flýði til
beggja handa af hræðslu og sumt hljóð-
andi. En hvort tveggja var, að boli var
mjög stór og mikilúðlegur og vondur
og síbölvandi niður allan bæinn. Ég
heyrði síðar sagt að skrokkurinn hafi
vegið 878 pund. Kolur var þá 3Vz árs.
Ég man enn að það var þung byrðl
að bera húðina frá vörinni í Viðey og
heim. Mér þótt vænt um Kol þó hann
væri vondur. Ég taldi mér alltaf upp-
eldið hans, þó ég ætti ekki það, sem I
hann fór.
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
9. tölublað 1989