Lesbók Morgunblaðsins - 10.03.1963, Blaðsíða 13

I PRESTSETUR í EYÐI |
Framh. af bls. 1
nema tveir bæir aulc Sandfells, þ. e.
Skaftafell og Svínafell, að vísu marg-
býli á báðum og því mannmargt áður
fyrr, en þó ekki svo að fólki fyndist
taka því að halda uppi sérstakri sókn.
Kirkjugarði er enn haldið við í Sand-
felli, enda ekki mörg ár — eða rúmur
áratugur — síðan þar var síðast grafið.
Hann er girtur lágum torfgarði, sem
sker sig ekki mikið frá háum, upp-
hlöðnum leiðunum. Hann er farinn að
láta nokkuð á sjá sem von er. Nú er í
ráði að hressa upp á hann og planta
trjám í þennan forna helgireit hins
yfirgefna prestseturs. Ekki er að efa,
að þau munu dafna vel hér eins og ann-
arsstaðar í þessari sveit veðursældar-
innar, svo að í framtíðinni munu lauf-
miklir meiðir skýla grónum gröfum
horfinna kynslóða í Sandfellskirkju-
garði.
E nda þótt hér sé ekki búsældar-
legt um að litast, hef ég alltaf heyrt,
að Sandfell sé góð bújörð. Hér hafi
prestar yfirleitt komizt vel af, enda
þótt brauðið væri tekjurýrt. Og svo
hefur Sveinn Sveinsson frá Ásum sagt,
að hann tæki Sandfell bæði fram yfir
Kálfafellsstað og Ása sem bújörð. Er
hann kunnugur öllum þessum skaft-
fellsku prestsetrum, enda bjó faðir
hans á þeim öllum.
Aðalkostur Sandfelis mun hafa verið
vetrarbeitin. Beitiland er bæði mikið og
gott og tekur helzt aldrei fyrir jörð.
Sem dæmi um hve vel mátti komast
þar af með mikinn fénað má nefna
þetta: Þegar sr. Sigbjörn Sigfússon
flutti frá Sandfelli að Kálfafellsstað vor-
ið 1872 er sagt að hann hafi rekið þaðan
400 fjár og 30 hross. Hafði allur þessi
peningur lifað á útigangi að mestu. — í
annan stað má nefna það, að í fyrri
daga höfðu Hofsbændur vetrarbeit fyr-
ir 200 sauði á Sandfellsmýrum. Lifðu
þeir þar langmest á útigangi. Samt voru
þeir það vel framgengnir, að farið var
að kraga á þeim fyrir sumarmál. Þarna
er mýrgresi og víðir og grær snemma á
vorin, eins og víðar í Öræfum. í harð-
indakaflanum mikla eftir 1880, þegar
er. Sveinn Eiríksson var prestur í Sand-
felli, tók hann 70 hross af sóknarbörn-
um sínum til hagagöngu á Sandfells-
mýrum og kom þeim öllum fram, enda
lagði hann mikla vinnu í að hirða þau
og hlynna að þeim, sem veikbyggð voru
vegna megurðar. — Má af öllu þessu
marka, hve góð beitarjörð Sandfell er,
og hvaða skilyrði það hefur veitt til
góðrar afkomu meðan búið var á gamla
vísu. Nú er þetta land ekki nytjað nema
til sumarbeitar frá Svínafelli og Hofi og
kemur það sér vel, því að þar er marg-
býlt og landþröngt. Innan við bæinn er
einnig gott beitiland, vaxið lyngi og
kjarri. Eru það gamlar jökulöldur, enda
kallað Jöklar enn í dag. Þar, í fallegum
hvammi, hafði sr. Ólafur Magnússon
beitarhús fyrir sauði sína.
Um hlunnindi Sandfells má geta þess,
feð það á skógarítak í Skaftafelli, fugla-
veiði í Ingólfshöfða og rekafjörur:
Bakkafjöru austan við Kvíá, Höfííavík
fyrir austan Ingólfshöfða og Staðar-
fjöru vestan við höfðann.
Nú látum við útrætt um landkosti
þessa gamla prestseturs. Hér er nú
enginn prestur til að njóta þeirra. Hér
hefur ekki prestur verið síðan 1031, að
•r. Eiríkur Helgason flutti í Bjamanes.
Þá höfðu prestar setið í Sandfelli í næst-
um 400 ár því að
Sandfell varO prestsetur strax um
tiöaskipti. Ariö 1544 veitir Gissur
bisTcup Einarsson Jóni Eiríkssyni
Sandfell % Öræfum og var hann þar
lenqi prestur. Síðan um siðaskipti
hafa setiö í Sandfelli 29 prestar. Má
af þeim fjölda ráða aö ekki hafa
þeir allir setið þar lengi eða að
jafnaöi 13—14 ár. Þetta er eölilegt.
Brauðiö var frekar tekjulítiö og
prestákallið afskekkt og erfitt aö
komast þaöan og þangaö. Sandfells•
prestar hafa því flestir fljótlega
sótt um önnur brauö tekjumeiri og
þœgilegri. Var þaö miklu tíðara áö-
ur fyrr aö prestar flyttu sig til
milli brauða en þeir gera nú. Liggja
til þess ýmsar orsakir, sem ekki
verða ráktar hér.
Þó var a. m. k. einn þessara presta
x Örœfunum álla sína embættistíö
eöa 45 ár. Þaö var sr. Gisli Finn-
bogason sem var prestur í Sandfelli
1656—1703. Ekki var þaö þó vegna
þess að Sandfellið gerði svo vel við
þennan þaulsetna Örœfáklerk. Sr.
Gísli var alla tíð bláfátækur, enda
mikill ómegðarmaður.
—o—O—o—■
Nú erum við komnir heim á bæjar-
stéttina. Við virðum fyrir okkur kirkju-
garðinn. f miðju hans hefur kirkjan
staðið. Áður en við göngum í bæinn
skulum við renna huganum til nokkurra
af þeim prestum, sem á sínum tíma
stóðu fyrir altari og stigu í stól þessarar
horfnu kirkju.
| ÚF Á ÖÐRUM ... |
Framh. af bls. 8
annað en geysistór lífræn mólefkúl, sem
(hafa þessa eiginleitoa. Með ákveðnurm
aðferðum hafa veirur verið leystar upp
í írumfhluta siína, sem úbaf fyriir sig eru
fjarri þvtí að vera lifræinir. Þegiar þeim
var svo blandað saman á ný í réttum
hlutföllum, komu veimrnar fram aftuir.
Þarna var svo sannarlega sikammt á
milli Hfs og dauða, því það sem var
dautt varð lifandi nokkruim sekúndum
síðar við að renna saman við önnur
e£ni í réttum hluttföllum.
Saga mannsins
Það eru fáir nú orðið, sem ekki við-
urtoenna, að hinar æðri lífverur, þeirra
á meðal maðurinn, hafi þróazt af óæðri
Jífverum á óralöngum tíma. Saga manns-
ins er þó í raun og veru örstutt miðað
við allan þann tíma, sem Hfið hefur
verið að þróast á jörðunni. Við getum
vairla sagt, að maðurinn (homo sapiens)
hafi „menntazt" fyrr en fyrir um það
bil fjórum til fimm þúsund árum, og
það er ekki Hðinn mjög languir tírni
síðan vísindin voru tekin í þjónustu
mannkynsins. Núna á síðustu árum hef-
ur svo hatfizt ný öld í sögu mannkyns-
ins. Með fyrista spútniknum hófst geim-
öldin, seim opnaði möguleika á því að
senda mælitæki eða menn til fjarlægra
himinhnabba til að rannsaka aðstæður
þar, m.a. hvort lif þróist þar.
Til að lif geti þróazt verða að finn
ast plánetur, sem snúast í kringum
sólir og fá ljós og orku frá þeim. Fyr-
ir því eru ekki órækar sannanir, að plán
efcur séu til, nema í okkar eigin sólkeríi,
vegna þess að það er óhugsandi að
greina dimma hnetti í þeirri fjarlægð,
seim allar fastiastjörnur liggja í frá jörð-
inni. Með nákvæmum mælinsum hefur
þó verið hæg.t að sýna fram á, að viss-
ar stjörnur í nánd við okkair sóikerfi
„vagiga“. Það er að segja þær hreyfast
reglulega til o.g frá. Þetta „vagg“ er ekki
Ihægt að útskýra á annan hátt en að
það séu dimmir hnettir, þ.e. plánefcur,
sam snúast í kring um sólir er fram-
kalU þessar hreyfingar með aðdráttar-
afli siínu. Það hafa verið uppgötvaðar
100 slókair sólir í minna en 20 ljósára
fjarlægð fiá jörðinni.
Misjöfn þróunarstig
Nú, er allt bendir til þess, að plánetur
finnist fyrir utan okkair sólkerfi og láf
þróist á Mars, þá er ekki undarlegt, þótt
vísindamenn álíti að lítf finnist einnig
annars staðar í alheiminum, sérstaklega
þegar þeir vita, að sömu eðlisfræðilög-
mál i-íkja alls staðar og litrófsramn-
sóknir haia sýnt, að sömu efni finnast
í hinuim fjarlægustu vefcrarbrautum sem
hinum næstu. Spurningin er aðeins sú:
Hve langt hefur Mfið þróazt á hinum
ýrnsu stjörnum? Þar sem engin ástæða
er til að álíta að maðurinn sé eitthvert
einstakt þróunarfyrirbrigði — sem hann
þó að vissu leyti er — má reikna með
því, að á sumum stjörnum sé þróunin
komin miklu lengra heldur en á Jörð-
inni. Þær vitsmunaverur, sem þar Utfa
og eru komnair svo miklu lengra en
maðurinn, eru eílaust búnar að sigra
geiminn og ekki óliklegt, að þær hafi
þegar náð samibandi við einhverja atf
nábúum siinixm á öðrum stjörnum.
Að ná sambandi
Til þess að komast í * samband við
nábúa sína er aðallega um þrjár leiðir
að ræða: 1) ferðast í geimskipi á milli
hinna íjarliggijandi stjama, 2) senda
gervihnött sörnu leið, sem er þannig út-
búinn, að hann senddr skeyti til baka,
ef harxn finnur merki Hfs í hinu fjar-
læga sólkerfi, sem hann verður gervi-
pláneba í, 3) nota geysisterkar útvarps-
sendingar, sem beint er í áttina að hin-
um hugsanlegu stjörnxim.
Það er þriðji möguleikinn, sem vís-
indamennirnir á Grænubötokum taka
með í reikninginn, þegar þeir beina
alltaf öðru hverju útvarpsstjörnusjónni
í áttina að nokkrum nálægum stjörnum
og hLusta. Hver veit nema einn góðan
veðurdag komi hið langþráða „skeyti"?
„Þegar sikeytið kemur“, segir forstjór-
inn á Grænubökkum, dr. Drake, „mun-
um við ekki vita, hvers toonar verur
það eru, sem senda það... en eitt vit-
xim við þó. Skeytið sjálft sannar, að
•það var sent aif verum, sem eru á hærra
stigi en við“.
Sexfœtlingar
Ýmsar bollaleggingar hatfa verið um
það, hvernig veiurnar á öðrixm hnöttum
líta út. Það er noktouð öruggt mál, að
þær eru etoki nákvæmlega eins og mað-
urinn. En þó er ýmislegt sem bendir til,
að þær hafi margt, sem svipar til manns-
ins. Ekki verður þó farið út í þá sálma
núna, því þá þyr.fti annað eins rúm og
þegar hefur verið notað. Aðeins skal
bent á það til gamans, að brezki prótf-
essorinn WiUiam Howells segist þora
að leggja höfuð sitt að veði, að fyrstu
vitsmunaverurnar, sem maðurinn kom-
ist í samband við verði sexfætlingar.
Björgvin Hólm.
Töfralœknar og
nútímalyf
Við ættum ekki að gera gys að hin-
um svonefndu „töfralæknum" í ýms-
um hinna vanþróuðu landa. — A.m.k.
hefir eitt af stærstu lyfjafirmunum 1
Sviss beðið Theo Harvey, „töfralækni"
í Bulawayo að útvega sér sem flestar
af jurlum þeim, sem „galdralæknarn-
ir“ í Rhodesíu nota við lækningar
sínar, og ætlar fyrirtækið að gera ná-
kvæmar tilraunir með þær í tilrauna-
stofum sínum heima í Sviss.
Sérfræðingar þess telja sem sagt —
samkvæmt þeirri dýrmætu reynslu,
sem Harvey hefir aflað sér í starfi
sínu — að unnt muni að framleiða úr
ýmsum þessara jurta mikilvæg lyf við
blóðkreppusótt og öðrum innyflasjúk-
dómum.
| BÓKMENNTIR |
Framh. af bls. 6
ýmsar greinar nóbelsskáldsins, þó hinu
verði ekki neitað, að margar ritgerðir
hans um bókmenntir eru hreinar ger-
semar, og er mikil raun að sjá misræm-
ið í menningarskriíum þessa snjalla
penna.
Annars má segja að það sé framar
öllu pólitíska ofstækið og einsýnin sem
sett hefur svip á bókmenntagagnrýni ís-
lendinga, og hefur það eflaust ósjaldan
orðið skrattanum til stórrar skemmtun-
ar að sjá duglega og harðgreinda menn
eyða orku sinni og vitsmunum í jafn-
fánýtt puð eins og pólitískt baknag, en
samt hefur það áreiðanlega til muna
lækkað risið á íslenzkum bókmenntum.
A ð endingu þetta:
íslenzkar bókmenntir hafa jafnan
staðið með mestum blóma þegar þjóðin
átti eðlileg samskipti við umheiminn og
var órög við að sækja menningu sinni
næringu út fyrir landsteinana. íslenzk
nútímaljóðlist nýtur þess að hún hefur
auðgazt meir á erlendum menningar-
straumum en aðrar greinar bókmennt-
anna. Á síðustu öld var brotið blað í
íslenzkri bókmenntasögu með þýðingu
Sveinbjarnar Egilssonar á Kviðum Hóm-
ers. Hún varð vaki þeirra innlendu afla
sem umbreyttu hókmenntxmum á einum
mannsaldri. Þetta þarf erm að gerast.
Við verðum að horfa út yfir landstein-
ana og fylgjast með því sem markverð-
ast gerist í bókmenntum annarra þjóða.
Að öðrum kosti týnum við öllum áttum
og hættum að lifa í nútímanum eins og
forfeðurnir gerðu alltof Iengi. íslenzk
sérkenni þurfa ekki að glatast í slíkum
samskiptum — öðru nær. Þau skerpa
sjón okkar og kenna okkur að vinsa
úr það sem verðmætast er í fortið og
nútíð. Það er haft fyrir satt, að ætt-
jarðarástin vaxi við dvöl með framandi
þjóðum. Á sama hátt ætti það sem ís-
lenzkt er að skírast og toristallast í sam-
skiptum við umheiminn. Engin menning
lifir á sjálfri sér. Ef við berum velferð
íslenzkrar menningar og bókmennta fyr-
ir brjósti, ber okkur skylda til að sækja
þeim næringu handan um höf.
LEIÐRÉTTINGAR
í síðasta töluhlaði Lesbókar (í upp-
hafi fyrstu greinar Jónasar Magnús-
sonar, Stardal um húskap Eggerts
Briem í Víðey) varð meinleg setn-
ingarvilla, svo að umræddur kafli
varð meiningarlaus. Er hann þvi
tekinn hér upp aftur, eins og hann
á að vera:
Um aldamótin síðustu hóf Egrgert
Briem húskap í Viffey. Eggert var
sonur Eiríks Briem, prests, Stein-
nesi, Húnaþingum, og síffar prófessors,
— og Gúffrúnar Gísladóttur, héraðs-
læknis í Múlaþingum. Kona Eggerts
var Katrin Pétursdóttir, Thorsteins-
sonar, stórkaupmanns og útgerffar-
manns, Bíldudal vestra.
— ♦ —
PRENTVILLUR í grein minni um
Bjarna í Núpakoti í Lesbók 24. febrúar
þ. á. eru:
1. Múlastöðum á Völlum, á að vera
Gíslastöðum á Völlum.
2. Bjarna prests og skálds i Þing-
múla Einarssonar, á að vera Bjarna
prests og skálds í Þingmúla Giss-
urarsonar.
3. Bjarni Eiríksson yngri hefur verið
allmiklu eldri en Bjarni yngri, á að
vera Bjarni Eiríksson yngri hefur
verið allmiklu yngri en Bjarni
eldri, sem skiljanlegt er!
Benedikt Gíslason frá HofteigL
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13
». tölublað 1963