Lesbók Morgunblaðsins - 10.03.1963, Blaðsíða 9

OSCAR CLAUSEN:
Prestasögur 5
Presturinn sem varð hungur
morða
Síra Jón Helgason var prest-
ur á Hofi á Höfðaströnd
um miðja 18. öld (1744—58). Hann
var sonur síra Helga Jónssonar
prests á Staðarhrauni á Mýrum, sem
var vel ættaður — af hinni svo-
kölluðu Akraæt't. — Systir síra
Helga var frú Valgerður kona Steins
biskups. — Móðir síra Jóns, mad-
ama Sesselía Halldórsdóttir, var
einnig stórættuð. Hún var dóttir síra
Halldórs prófasts Jónssonar í Reyk-
holti og því systir fræðimannsins
mikla, síra Jóns Halldórssonar í
Hítárdal.
Þegar síra Jón var orðinn 11 eða 12
ára gamall, var hann látinn til móður-
bróður síns, síra Jóns í Hítárdal til þess
að Iæra latínu, og við það nám var
ihann, á hinu forna menntasetri, í 5 ár.
— Síðan fór hann í Hólaskóla og útskrif
aðist þaðan eftir 2 ár. — Hann vígðist
svo aðstoðarprestur til föður síns árið
1719, en rétt eftir jólin 1720 veiktist síra
Jón af einkennilegum sjúkdómi, sem
kallaður var á læknamáli „Alternation",
en á alþýðumáli „hj árænuskapur“. —
Og mátti þessi veiki víst með sanni kall
ast svo. — Þennan leiða kvilla, „hjá-
rænuskapinn“ losnaði svo veslings prest
urinn ekki við alla ævi og verður nú
lítið eitt sagt frá þessu ósjálfræði hans,
sem sóknarbörnin áttu svo erfitt með
að skilja af hverju stafaði.
I^egar svona illa var nú komið fyT
ix síra Jóni, var það úrræði föður hans,
að koma honum norður að Hólum í því
skyni, að honum batnaði þegar hann
kæmi í nýtt umhverfi og yrði fyrir nýj-
um áhrifum frá fólki, sem hann hafði
ekki verið með daglega, en húsbændurn
ir á Hólum voru herra Steinn biskup og
frú Valgerður föðursystir síra Jóns —
Á Hólum var síra Jón svo einn vetur
við bezta atlæti og þá rjátlaðist svo af
honum „kjánaskapurinn", að hann var
um vorið búinn að ná svo valdi yfir hugs
unum sínum, að hans herradómi, biskup
inum, þóknaðist að fela honum Sigltfirð-
inga til sálusorgunar. — Að undirlagi
biskups, veitti Fuhrmann amtmaður á
Bessastöðum honum Hvanneyrarbrauð
24. marz 1721. — Það er sagt, að eigin-
lega hafi síra Jón verið búinn að missa
vitið að mestu þegar hann kom til Hóla
en svona batnaði honum þar á skömm-
um tíma. —
Ekki hafði nú síra Jón verið sálu-
hirðir Siglfirðinga nema árið, þegar
honum tókst að krækja í álitlega prests
ekkju og ganga með henni í eina sæng.
Hann kvæntist 18. janúar 1722 madömu
Halldóru Runólfsdóttur, sem var af
góðum ættum, og ekíkja eftir síra Jón
Gottskálksson, sem áður hafði verið
prestur á Hvanneyri, en þau voru svo
tæp 20 ár í hjónabandi. Hjónaband
þeirra var farsælt og áttu þau 2 börn,
en 16. nóvember 1741 dó madaman, og
eftir það var síra Jón aldrei við kven-
tnann kenndur.
”egar Harboe hinn danski sendi-
'biskup vísiteraði Hvanneyri 6. ágúst
1742 hafði enginn biskup komið þar í
manna minni sakir vondra vega Og örð-
ugra samgangna. — Um síra Jón farast
Harboe svo orð, að hann sé að vísu
lærður maður, en einstaklega sérvitur.
— Síra Jón hafði þá líka kapelán síra
Gottskálk Jónsson, sem að vísu þjáðis
ekki af „hjárænuskap" eins og höfuð-
presturinn, en um hann segir þó Harboe,
að hann sé ekki ólærður en hinsvegar
lítilsigldur, svo að óliklegt er að Sigifirð
ingar hafi á þeim árum sótt neina
andlega undirstöðu-fæðu í guðshúsið á
Hvanneyri. — Harboe segir að Gottskálk
kepelán hafi pródikað „gagnslaust" fyr-
ir söfnuðinum og að barnaspurningar
hans hafi verið svæfandi, enda var menn
ingarástand Siglfirðinga í fullu sam-
ræmi við þetta, því að af 23 börnum,
sem spurð voru í áheyrn biskups gátu að
eins 9 þeirra stautað lítilsháttar á bók.
— Þessu má trúa því að Harboe biskup
segir þetta, en honum gefur „collega"
hans, hinn lærði biskup, dr. Jón Helga-
son, þann úrskurð í kirkjusögu sinni,
nærri 2 öldum síðar, að hann hafi verið
sérlega réttlátur maður og mildur í dóm
um sínum.
Líklega hefur Harboe biskup, sakir
allra kringumstæðna, þótt heppilegra að
Síra Jón færi að skipta um andrúmsloft
eftir að hafa setið á Hvanneyri í 23 ár,
því að vorið 1744 „skikkaði“ biskup
hann til þess að fara suður yfir Siglu-
fjarðarskarð og suður í Skagafjörð, og
þjóna þar Hofs- og Miklabæjarsóknum
í veikindaforföllum prestsins þar, síra
Jóns Jónssonar. — Eflaust hefur þá
hans herradómi þótt tilhlýðilegt, að Skag
firðingar fengju áð njóta einhvers af
þeim gæðum, sem síra Jón gat miðlað
þeim af sínum andlegu efnum. því að
um sumarið voru honum veitt þessi
þing og þar var hann svo prestur í 14
ár, og þar lognaðist hann út af í hárri
elli og miklum vesaldómi
O íra Jón lagði mikla stund á bók-
fræði eins og föðurfrændur hans höfðu
gjört, og svo var hann ættfróður, að oft
gat hann miðlað öðrum af þeim fróð-
leiksbrunni sínum. — Hann hélt sjón og
minni til dauðadags, en þjáðist af heyrn
arleysi síðari hluta ævinnar, eða í full
40 ár. Læknar sögðu síra Jóni, að hægt
mundi vera að lækna heyrnarleysi hans
með blóðtöku, sem á þeim tíma var
álitin eitthvert allsherjarmeðal við öll-
um sjúkdómum, en prestur aftók alveg
að láta slá sér æð og neitaði öllum
læknum að snerta sig. — Þarna kxwn
fram hversu einþykkur hann var 1 lund
og „hjárænulegur".
Eftir að síra Jón var kominn suður að
Hofi, fór heilsu hans að hraka, en mest
bagaði hann heyrnarleysið, og varð hon-
um það svo hvimleitt, að 3 árum síðar
varð hann að taka sér aðstoðarprest, Og
svo leiddi til þess, að hann varð að segja
af sér embætti árið 1758, þó að hann
væri ekki nema rúmlega miðaldra. —
Það er að sjá, að heilsa síra Jóns hafi
eitthvað batnað eftir að hann sagði af
sér, því að þegar hann er orðinn 77 ára
gamall skrifaði hann magister Hálfdáni
á Hólum bréf 10. september 1776, og
lýsir þar heilsufari sínu. Þar segir hann
að sér hafi ekki verið kvillasamt um
ævina; aldrei fengið höfuðvark nema 1
dag þegar hann var ungur. — Bólusótt-
ir þ.á.m. stórabóla, segir hann að hafi
gengið þrisvar á ævi sinni, en hann hafi
aldrei kennt þeirra. — Um „hjárænu-
skapinn“ getur prestur ekki, enda hefur
hann sjálfur ekki verið sér meðvitandi
um þá veiki sína.
í
predikunum sínum þótti síra Jón
hallast til „pápisku" og sögðu sumir
hann „hálf-pápiskan“. Hann var ekki
hneigður til búskapar, en hugur hans
stóð til sjávarins, enda reri hann oft til
fiskjar og var talinn sægarpur og afla-
maður mikill.
Síra Jón og madama Halldóra eign-
uðust 2 börn, dóttur, sem mun hafa dáið
ung, og son, Helga, sem var djákni á
Reynistað, en var veitt Tjörn á Vatns-
nesi. Þessi Helgi var ekki síður kátlegur
karl en faðir hans. — Helgi útskrifaðtol
úr Hólaskóla 1746, og er til lýsing á
þessum einkennilega drottinsþjóni eftir
annan guðsmann, síra Benedikt Pálsson
á Stað á Reykjanesi, en hann var skóla-
bróðir Helga og var því bær um að gefa
af honum rétta mynd. — Lýsingin er á
þessa leið: „Þessi piltur var ljótur sjón-
um, og að allri líkamslögun, limaburði
og tiltektum yfirburða óliðlegur, — rétt-
ur lurkur. — Aldrei lék þetta bola-
menni sér í skólanum nokkurn tíma, og
ef einhver skólapiltur í hálfglettu gamni
kippti í hár hans, þá heyktist hann nið-
ur, á hnén og rassinn, upprekandi undir
eins einn skrekkilegan, skrykkjóttan
skræk, svo að sumir skelfdust við, þó
töldust hinir fleiri, sem hlógu". — Dá-
lagleg lýsing er þetta á prestsefninu, —
því að brauð var Helga veitt, þó að ekki
væri hann vígður.
Helgi var djákni á Reynistað, eða að-
stoðarprestur þar í 6% ár, og fékk svo,
eins og áður greinir, veitingu fyrir Tjörn
á Vatnsnesi árið 1751, þó að hann aldrei
færi þangað,_ af þeirri gildu ástæðu, að
dauðinn sótti hann heim til hinna eilífu
föðurhúsa áður en til þess kæmi, að
hann yrði reglulegur þjónn kirkjunnar.
— Þau árin, sem Helgd var djákni á
Reynistað, bjó hann á Geirmundarstöð-
um í Reynistaðasókn og þar dó hann í
apríl 1751. Á einum stað er það um hann
sagt,* að hann væri mesti „bögubósi".
Harla einkennilegt má það heita, að
þessi hjákátlegi maður skyldi finna náð
í augum nokkurar konu, en svo var þó.
— Kona Helga hét Sessilía Sveinsdóttir,
og tvö börn eignuðust þau; son, sem dó
ungur í skóla, úr bólu, og dóttur, sem
jók kyn sitt, og munu því vera ættir af
þessum einkennilegú guðsmönnum
komnar.
.J íra Jón Helgason lifði 26 ár
embættislaus í mikilli fátækt við lítil-
fjörlegt búkokur á auvirðilegum kot-
um. — Fyrst hokraði hann á koti, sem
Kambur hét, og síðan mörg ár í Bjarna-
staðagerði í Unadal, bláfátækur. — Að
lokum biðu þessa vesæla prests hin
þyngstu örlög, sem sé þau, að deyja
hungurdauða — úr harðrétti og hor. —
Þegar Móðuharðindin miklu skullu yfir
landið eftir Skaftárelda 1784, var vesal-
ings presturinn frá Hofi orðinn gamal-
menni, 85 ára gamall, örvasa aumingi í
Mýrarkoti á Höfðaströnd. — Hungur-
vofan greip þá alla íslendinga sínum
köldu örmum. — Þeir sem voru ungir,
hraustur og sterkir, tórðu af, en hinir
gömlu og veiku dóu drottni sínum, þ.á.m.
síra Jón gamli Helgason, sem hafði
þjónað kirkju sinni eftir beztu getu og
með samvizkusemi. — Þessi gamli guðs-
maður hefur víst dáið saddur lífdaga, en
án efa í fullri vissu um allsnægtir og
kræsingar hinum megin.
* Sbr. S.B. Præ XIII. 512.
HUN og HANIN höfðu setzt samfm á
bekk í útjaðri garðsins. Kvöldið var
milt og bjart og fagurt. Og HANN
bað HANA að kyssa sig.
HÚN hrukkaði ennið og sagð( ergi-
lega:
— Venjulegur koss er værrcnlsleg-
ur. Koss á handarbakið ber «ftur á
móti vott um virðingu og aðdáun
þess, sem kyssir. Og koss á «nnið er
vottur vináttu. Nú skaltu bara velja
— en mundu, hvað ég hef sagt.
HANN var í hinni verstu klípu —
en auðvitað hafði hún rétt fyrir sér.
Virðing og vinátta var aílt annað
og sjaldgæfara en venjuleg ást —
eða jafnvel girnd. Þess vegna hugs-
aði HANN sig um alllengl — svo
lengi, að HÚN sagði loks.
— Nú, veldu, maður!
Og um leið dró hún hattinn nið-
ur að augum og gróf hendurnar í
kápuvösunum........
9. tölublað 1963
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 9