Lesbók Morgunblaðsins - 10.03.1963, Blaðsíða 6

Tómas Guðmundsson
stafa þessar óvinsældir öðrum þræði af
þvi, að við eigum engar fornhelgar fyr-
irmyndir að styðjast við aðirar en þætt
ina fornu, sem 'hvergi nærri jafnast á
við íslendingasögur og eru því ekki
notagildur mædikvarði.
Á hinn bóginn er ekki ósennilegt að
gróska smásögunnar, þó í smáum stíl
sé, stafi af nákvæimlega sömu ástæðu.
Hin kæfandi þvingun gamallar og glæstr
ar hefðar er ekki fyrir hendi, og þess
vegna eru menn óragir við að reyna nýtt
á þeim vettvangi, gera tilraunir og riða
á ókunn vöð.
Ég skal ekki þeldur rekja neinn nafna- •
lista smásagnahöfunda, en leyfi mér að
benda á nokkra yngri menn sem gert
hafa góða eða a.m.k. mjög efnilega hluti.
Thor Viíhjálmsson er þeirra mestur nýj-
ungamaður, bæði um stíl og efnisval.
Geir Kristjánsson og Kristján Karls-
son eru báðir afburða fágaðir stílistar
og djúpskyggnir á blæbrigði sálarlifs-
ins, en mjög afkastalitlir. Það stafar
sennilega af strangri sjálfsgagnrýni og
óvenjulegri vandvirkni, en annaxs eru
þeir mjög ólíkir höfundar að upplagi og
viöhorfum. Ingimar Erlendur Sigurðs-
son hefur sýnt eftirtektarveirð tök á sál-
arlífslýsingum barna. Nefna mætti einn-
ig Steinar Sigurjónsson, sem fer mjög
eigin götur, en er mistækur og óráðinn
enn sem komið er.

Fln það er í ljóðlistlnni sem tíð-
indi hafa gerzt, og má það merki-
legt heita, þegar haft er í huga að Ijóða-
gerð er elzta bókmenntagrein íslend-
inga sem og annarra þjóða. Skýringin
er vafalaust sú, að við höfum aldrei áfct
eina löghelgaða hefð í ljóðlist, saman-
ber eddukvæði, dróttkvæði, trúarljóð,
þulur, danskvæði, rírnur og ættjarðar-
ijóð. Hitt kann einnig að valda ein-
hverju um fjölbreytni og grósku íslenzkr
ar ljóðlistar, að miklu stærri hópur
manna hefur á síðustu öldum fengizt
við ljóðagerð en sagnagerð.
Þá er ekki ósennilegt að þróun ís-
lenzkrar ijóðlistar standi í sambandi
við það, að byltingin í ljóðagerð úti í
heimi hófst miklu fynr en í skáldsagna-
gerð — um miðja síðustu öld, og á ég
þar við byltinguna sem varð upphaf nú-
tímalj óðlistar, en vitaskuld hafa orðið
fjölmargar byltingar í ljóðagerð á liðn-
um öldum.
Ég þarf væntanlega ekki að rekja
þróun íslenzkrar ljóðlistar 1 einstökum
atriðum eftir fyrri heimsstyrjöld. Fyrstu
boðberar nýrrar aldar voru þeir Jóhann
Sigurjónsson, Jóhann Jónsson og í viss-
um skilningi Sigurður Nordal með
prósaljóði sínu „Hel“.
Það er rétt og satt, að þeir Stefán
frá Hvítadal, Davíð Stefánsson og þó
einkanlega Tómas Guðmundsson slógu
á nýja strengi í íslenzkri ljóðlist, komu
með ferskan tón og ný yrkisefni, en þeir
voru ekk-i nýskapendur eða byltingar-
menn. Ég hef sterkan grun um, að í
Tómasi Guðmundssyni hafi búið efni í
leiðtoga byltingarinnar — um það vitna
nokkur beztu ljóðin í síðustu bók hans
— en hann virðist hafa kosið að beygja
hjá erfiðleikum og baráttu brautryðj-
andans og velja sér heldur hið hægara
hlutskipti þjóðskáldsins, sem allir dá
og virða í krafti hefðarinnar.
Hitt verður aldrei af Tómasi skafið
að hann ruddi nýjar leiðir í vali yrkis-
efna, varð fyrsta íslenzka ljóðskáldið
sem haslaði höfuðstað landsins völl í
bókmenntunum svo um munaði. Það var
vissulega afrek sem lengi verður í
minnum haft ásamt þeim sérkennilega
ferska tóni sem hann kom með inn í
ljóðlistina.
Mr egar ég tala um hina gertæku
byltingu sem átti sér stað í fullri al-
vöru með Ijóðum Steins Steinars, hef ég
ekki fyrst og fremst í huga formbylt-
inguna svonefndu, fráhvarf frá hefð-
bundnum Ijóðstöfum, þó hún sé að vísu
einn angi þessarar byltingar. Steinn
Steinarr var ekki verulegur formbylt-
ingarmaður í þeim skilningi. Hann var
yfirleitt ákaflega hefðbundinn í formi,
hélt fast'við ljóðstafasetningu.
Það sem ég hef í huga er hin rót-
tæka bylting sem varð á sjálfu við-
horfi skáldsins við yrkisefninu, sjálfum
anda ljóðsins. Hefðbundnar íslenzkar
bókmenntir, ekki sízt ljóðlistin, hafa
alla tíð verið úthverfar, fólgnar í ytri
lýsingum, glitri og glingri, flugeldasýn-
•ingum tungunnar, hljómfegurð, há-
stemmdu orðalagi og orðaleikjum. Með
þeim nöfnunum Jóhanni Sigurjónssyni
og Jóhanni Jónssyni og þó einkum
Steini Steinarr fer ljóðlistin að skyggn-
ast innáviff, túlka leyndustu hræringar
sálarinnar, þau duldu öfl og huldu rök
sem búa innra með hverjum manni og
verða þegar bezt lætur aðeins tjáð á
máli ljóðsins.
Hefðbundin ljóðlist einkennist meðal
annars af því, að auðvelt er að endur-
segja efni kvæðis í lausu máli. Ljóðið
verður því eins konar skartútgáfa af
óbundnu máli. Nýja ljóðlistin leitast
hins vegar við að nálgast upprúhalegt
eðli ljóðsins, hið dularfulla og máttuga
orð, spásögnina, særingarþuluna, hina
„guðdómlegu umsögn“. Þetta gerist fyrst
og fremst með samþjöppun, djörfum
hugmyndatengslum, auðugu táknmáli,
myndhvörfum og myndbreytingum.
Menn deila um bundin ljóð og óbund-
in, og halda því fram sumir hverjir í
fullri alvöru, að ljóð ákvarðist af um-
búðunum einum saman. Halldór Lax-
ness sagði í frægum fyrirlestri í Osló:
„. ... það er einsog skáldið hafi gleymt
að einmitt með því að sleppa rími og
versgerð er hann blátt áfram að skrifa
óbundið mál, — það er ekki til annar
munur á bundnu máli og óbundnu en
sá sem felst í versgerðinni.“ Þegar
frægir höfundar skrifa af slíkum stráks-
skap um þessa hluti, er ekki að furða
þó almúginn sé stundum ruglaður í
ríminu.
IVÍergurinn málsins er sá, að ljóð
í víðustu og sönnustu merkingu ákvarð-
ast fyrst og- fremst af viðhorfi skáldsins
við yrkisefninu og þeim tökum sem
hann tekur það. Mörg íslenzk atómskáld
yrkja að mínu viti „ljóð“ sem eru ekki
annað en prósi í mislöngum línum. En
hitt er jafnvíst, að miklu fleiri íslenzk
skáld yrkja hefðbundin ljóS með rétt-
um ljóðstöfum og öllu tilheyrandi, sem
eru ekki annað en rímaður og stuðlaður
prósi. Ef mönnum þykir þessi skilgrein-
ing einkennileg eða mótsagnakennd, er
einfalt að benda á dæmi til skýringar.
Menn beri til dæmis saman „Sorg“ Jó-
hanns Sigurjónssonar, algerlega óstuðlað
og órimað ljóð, og „Fyrr var oft í koti
kátt“ eftir Þorstein Erlingsson, þræl-
stuðlaðar og rímaðar vísur, og geri síð-
an upp við sig, hvort verkið sé nær þeim
skilningi sem leggja beri í orðið „ljóð“.
Sannleikurinn er sá, að íslenzk ljóð-
list hefur í alltof ríkum mæli éinkennzt
af beljanda og bumbuslætti, háværum
yfirlýsingum, heimspekilegum vanga-
veltum, orðgnótt og snjöllu málfari,
glæsilegum framtíðarsýnum og stundum
raunar mögnuðum stemningum, en að
jafnaði skorti hana innsæið, hina næmu
og hárfínu skynjun, hina póetísku til-
finningu og töfrandi dul, myndvísina
og hin djörfu hugmyndatengsl.
Ljóðið heimtar af lesanda eða hlust-
anda, að hann sé hljóður og einlægur
gagnvart því, sé hljóðfærið sem skáldið
leikur á. Hér er það aftur á móti lenzka
að menn líti á ljóð eins og síld en sjálfa
sig eins og tunnur sem endilega þurfi
að fylla. Menn hafa fyrir sið að læra heil
ljóðasöfn utanbókar og þylja þau þind-
arlaust í tíma ’og ótíma til að sanna ná-
unganum andagift sína, skilning og
menntun. Þetta minnir mig óþægilega
á hin alræmdu, andlausu próf í skólum
landsins, þar sem allt veltur á innan-
tómum utanbókarlærdómi. Annar land-
lægur kækur er í því fólginn að hafa á
hraðbergi tilvitnanir í ljóð og önnur
skáldverk við öll hugsanleg tækifæri og
strá þeim eins og s-ykri yfir mælt mál
og ritað. Þetta er hið hagnýta viðhorf
til Ijóðsins: hér er örugg leið til að
breiða yfir eigin andlega nekt og ófrjóa
hugsun. Ég ber ekki á móti því, að þetta
íslenzka dútl við rímur, stökur og
kvæðaþyljanda getur verið skemmtileg
dægradvöl, ekki sízt í langferðabílum, en
sýnir það alúð og innlifun í skáldskap
að íara með hann eins og skrínukost?
E inhver tilfyndinn náungi, gott ef
ekki Laxness' sjálfur, jós nýju ljóðlist-
ina vatni og nefndi „atómskáldskap".
Ég held ég megi segja, að nafngiftin
hafi átt að vera niðrandi, enda festist
nafnið furðufljótt í minni almennings
að góðum og gömlum íslenzkum sið.
Mér finnst nafnið gott að því leyti sem
það greinir nútímaljóðlist okkar frá
eldri ijóðagerð og gefur auk þess til
kynna öldina sem hún leitast við að
tjá og túlka. Hitt er miður, að fólk álítur
almennt, að hér sé um að ræða eina
tiltekna stefnu í ljóðlist, sem lúti á-
kveðnum reglum og hafi eitt markmið.
Fátt er fjær sanni. Ef satt skal segja
eru atómskáldin svonefndu miklu sund-
urleitari hópur í flestu tilliti en nokk-
ur annar hópur samtíða íslenzkra
skálda fyrr og síðar. Þau eiga fátt sam-
eiginlegt annað en misjafnlega frjálst
ljóðform og misjafnlega sterka löngun
til að tjá samtímann.
Að þessu leyti stendur íslenzk Ijóð-
list svo langtum framar sagnagerðinni,
að samanburður yrði hálfbroslegur. Vilji
niðjar okkar vita eitthvað um það,
hvernig núlifandi kynslóð hugsaði, fann
til og leit á heiminn, munu þeir ekki
leita þess í sögum okkar, heldur þeim
ljóSum sem hvað mestum ótíðindum
hafa þótt sæta meðal alls þorra íslend-
inga síðustu áratugina.
T íminn leyfir ekki rækilegan sam-
anburð eða athugun á verkum þeirra
skálda sem að einhverju leyti hafa fetað
í fótspor Steins Steinars og gert íslenzka
ljóðlist hlutgenga á alþjóðavettvangd.
Ég vil einungis benda á eitt atriði, sem
mætti réttlæta stóryrði mín hér á und-
an. Nokkur yngri ljóðskáld hafa gert
merkilegar atrennur til allsherjarupp-
gjörs við sjálfa sig, öldina og söguna,
hafa sagt skilið við hinar indælu litlu
stemningar og fallegu náttúrulýrík til
að gar.ga á hólm við samtíðina, hver
með sínum mjög svo sérstæða hætti.
Ég nefni aðeins þá fjóra sem ég tel hafa
náð álitlegustum árangri: Hannes Pét-
ursson í þremur ljóðabókum, Hannes
Sigfússon í þremur ljóðabókum, Matt-
hías Johannessen í þremur ljóðabókum
og Sigfús Daðason í seinni ljóðabók
sinni.
Það mundi einhverntíma hafa -þótt
umtalsvert að eiga fjóra jafnólíka, jafn-
djarfa og jafnlistfenga menn í hópi yngrl
skálda, og mun væntanlega síðar koma
á daginn að vanafesta og nesjamennska
hafi glapið þeim íslendingum sýn, sem
ekki sjá annað í nýju ljóðlistinni en
„rímleysu“, „atómþrugl", „þokukennda
hugsur“ eða hvað þeir nú heita allir
gáfulegu frasarnir sem menn hafa á
takteinum þegar nútímaljóðlist ber á
góma.
— ♦ —
IJm íslenzka leikritun í nútíman-
um er fátt að segja enn sem komið er.
Við búum að því, að henni hefur ekkl
verið skapaður viðunanlegur vettvang-
ur ennþá, þrátt fyrir veglegt Þjóðleikhús
og margar fallegar ræður á stórhátíðum
þeirrar merku stofnunar. íslenzk leik-
rit koma ekki fram að neinu ráði, hvaff
þá að leikritagerð blómgist, fyrr en skil-
yrði til tilrauna á leiksviði eru fyrir
hendi.
Fram til þessa hafa íslendingar veriff
rígbundnir við hið svonefnda raunsæja
leikhús Ibsens og sporgöngumanna han&.
Ný frumleg leikhúsverk eiga erfitt upp-
dráttar, en það er samt athyglisvert a3
þeir ungu íslenzku höfundar, sem fengi3
hafa verk sín sýnd að undanförnu, hafa
yfirleitt sótt efnivið sinn í nútímann,
jafnvel í • daglegt líf höfuðborgarinnar,
og loíar það vissulega góðu.
Meginvandamál íslenzka leikhússins
er þó að mínu viti tilfinnanlegur skort-
ur á leikstjórum, sem hafi tíma og getu
til að vinna með leikritahöfundum og
leiðbeina þeim fyrstu sporin. Leikritið
á sennilega meiri framtíð fyrir sér I
bókmenntum okkar en skáldsagan, ef
nokkuð má marka veðurstöðuna nú, en
það veltur að verulegu leyti á forráða-
mönr.um íslenzkra leikhúsmála, hver
þróunin verður.
— ♦ —
E g skal ekki fjölyrða hér um ís-
lenzka bókmenntagagnrýni, en leyfi mér
að staðhæfa að hún sé mjög í molum
og hafi ævinlega verið. Jafnvel þeir
menn, sem helzt mætti ætla að skrifuðu
um bókmenntir af nokkurri ábyrgðar-
tilfinningu, hafa margir hverjir hegðað
sér eins og götustrákar á þeim vettvangi,
og nægir í því sambandi að benda á
Framhald á bls. 13
Steinn Steinarr
B LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
9. tölublað 1963