Lesbók Morgunblaðsins - 12.05.1963, Blaðsíða 5

Krústjov og sovézkir
Æ TLA mætti að Krústjov
hefði nóg á sinni könnu.
Hann er með fangið fullt af vanda-
málum í sambandi við Kúbu, Berlín,
Kína og ótal önnur utanríkismál, og
hann er á sífelldum þeysingi um
þann sjötta hluta heims, sem hann
ræður yfir, til að líta eftir, hvetja
bændur og verkamenn til síaukinna
afkasta og ýta við sofandi yfirvöld-
um í borgum og sveitum. Eigi að
síður hefur hann talið brýna nauð-
syn á að kveðja sovézka listamenn
saman og ræða við þá ástandið
tvisvar á tæpum þremur mánuðum
— 17. desember í fyrra og 8. marz
í ár.
Til þess hljóta að hafa legið veiga-
miklar, að ekki sé sagt ískyggilegar or-
sakir, að hann hefur gefið sér tíma til
að fjalla um vandamál, sem liggja,
a.m.k. í okkar augum, utan við hið dag-
lega verksvið stjórnmálamannsins.
En aðeins í okkar augum, því Krústjov
er að því leyti líkur fyrirrennurum sín-
um, að hann ljser listinni og þá jafn-
framt listamönnum mikilvaegi, sem er
miklu víðtækara en við Vesturlanda-
búar eigum að venjast — nema kannski
við þau hátíðlegu tækifæri þegar stóru
orðin kosta ekki peninga. Hann lagði
einnig ítrekaða áherzlu á það í ræðu
sinni 8. marz, að bókmenntirnar og list-
in ættu miklu hlutverki að gegna í
sovézku þjóðlífi, og hann komst svo að
orði, að listamenn væru eins og smiðir,
þeir smíðuðu á ný sálarlíf fólksins.
Beint við þá sagði hann: „Þið ráðið yfir
óf'ugu vopni, og þessu vopni verður
að beita í þágu fólksins."
V ið þetta höfðu hinir 500 málarar,
myndhöggvarar, kvikmynda- og leikhús-
menn, tónlistarmenn, skáld og rithöf-
undar, sem kvaddir höfðu verið saman
hvaðanæva úr Sovétríkjunum, senni-
lega ekkert að athuga. Það hefði þá
helzt verið það, að líkingin úm smiðina
minnti kannski helzti mikið á þau orð
Stalíns, sem vitnað hefur verið til ótal
sinnum, að listamenn væru verkfræð-
ingar sálarinnar. Það hefur líklega ekki
vakið sérlega viðkunnanleg hugsana-
tengsl.
En orðtakið „listin vegna listarinnar“
hefur aldrei átt verulegt fylgi í Rúss-
landi, og óvíða í veröldinni hafa lista-
menn fundið hjá sér jafnríka þörf fyrir
að flytja mannlegan boðskap eins og
einmitt í Rússlandi. Hins vegar hafa
þeir jafnoft látið í ljós greinilega óbeit
á því að vera þjónar ríkisins og vald-
hafanna. Áreksturinn milli rithöfund-
anna og ríkisvaldsins er e.t.v. samfelld-
asti þátturinn í rússneskri bókmennta-
sögu, og sagan hefur endurtekið sig
kynslóð eftir kynslóð allt frá tímum
Katrínar miklu fram á okkar dag. Hægt
væri að skrifa bókmenntasögu Rúss-
lands eins og frásögn um skáld og rit-
höfunda, sem voru neyddir til að þegja,
fangelsaðir, gerðir landrækir, knúðir til
að flýja land eða reknir í dauðann á
einn eða annan hátt.
ICrústjov virðist ekki hafa hug á
að fylgja þessari hörmulegu hefð, þó
hann hafi upp á síðkastið beitt bragði,
sem einnig var þekkt á dögum keisara-
Þ A Ð liggur kannski í eöli þjóöfé-
lags, þar sem flestir eru önnum
kafnir viö aö grœöa peninga, aö
ríki og bcejarfélög taki aö sér œ
fleiri þeirra verkefna, sem áöur
voru í höndum áhugamanna, en
vissulega er sú þróun varhugaverö.
Hún leiöir m.a. til þess, aö enginn
fæst til aö gera viövik nema fyrir
komi greiösla í beinhöröum pening-
um eöa lílunnindum. Hugarfar „op-
inberra starfsmanna“ er aö veröa
allsráöandi á öllum sviðum á ís-
landi.
Þetta kemur ekki hvaö sízt fram
í œskulýösstarfseminni. f Reykja-
vík er rekiö œskulýösstarf meö
launuöu liöi, og er út af fyrir sig
góöra gjálda vert aö borgaryfir-
völdin skuli vilja sinna brýnum
vandamálum reykvískrar œsku, en
mér viröist samt stefnt í ranga átt.
Vel launaöar stööur hafa nefnilega
tilhneigingu til aö veröa hœaindi,
þar sem áhugi og athafnasemi dofna
og sofna — þar sem skriffinnska og
nefndafarg kœfa hugkvæmni og
skapandi framták.
I Reykjavík
o g v í ö a r
kaupstööum
hafa um langt
árabil v er i ö
við lýöi sam-
tök áhuga
m ann a um
œskulýösstarf,
og má þar t.d
nefna íþrótta-
félögin, skáta-
hreyfinguna
og KFUM
Þar hafa menn lagt œskunni lið af
áhuga og skyldurœkni, en eklci til
aö bera úr býtum fjárhagslegan á-
bata. Meö hinni nýju tilhögun virð-
ist sem stoðum sé að nokkru kippt
undan þessari lofsverðu viöleitni
m.a. vegna þess aö nú er til siðs að
launa slík störf af hálfu hins opin■
bera. Ég skal ekki leggja dóm á ár-
angur þess œskulýðsstarfs, sem rek-
iö er af bœjarfélögum hérlendis, en
mér viröist þaö vera mjög í molum
enn sem komiö er og livergi nœrri
svara kostnaöi. Enda er þaö staö-
reynd, aö flest bœjarfélög á Norö-
urlöndum og raunar víöar hafa
horfið frá beinum rekstri œskulýös-
starfs, en í staö þess stutt samtök
áhugamanna meö ráöum og dáö til
slílcra starfa.
Sú tilhögun vær\ miklu œskilegri
hér, fyrst og fremst vegna þess að
sjálfboðáliöar og áhugamenn ná
betri árangri á þessum vettvangi en
launaöir embœttismenn. 1 staö þess
að sóa stórfé í gagnslítil „ráö“ og
„nefndir“ œttu bœjarfélögin aö
veita óháöum œskulýössamtökum
þann fjárhagslega stuðning, sem
örvaö gœti starfsemi þeirra, t.d.
með því aö kosta námskeiö fyrir
æskulýösleiðtoga, sem legqja vildu
fram krafta sína í þágu slíkra sam-
taka. Þaö væri áreiöanlega skyn-
samlegri leið og á allan hátt vœn-
legri til áranqurs.
Skriffinnskan og opinbera farg-
aniö eru hvort sem er oröin alltof
yfirgripsmikil hér á landi. s-a-m.
re
höfundar
EFTIR CARL STIEF
veldisins, nefnilega að lýsa rithöfund,
sem ekki vildi „láta sér segjast“, geð-
veikan og loka hann síðan inni á geð-
veikrahæli. I samanburði við það at-
ferli Stalíns að loka rithöfunda inni I
þrælabúðum, þaðan sem fáir þeirra
sluppu lifandi, er hér úm að ræða væg-
ara form hefðarinnar. Og sú staðreynd
að hann tekur umræður fram yfir til-
skipun — ólíkt Stalín í hinum alræmdu
Sdanoff-tilskipunum frá 1946, sem gerðu
sovézka list að skrípamynd af sjálfri
sér — gefur til kynna að Krústjov sé
gerður af öðrum efniviði og tímarnir séu
nú allt aðrir.
Krústjov hefur án efa verið einn
þeirra, sem mestan áhuga höfðu á að
gefa sovézkri list aftur þá virðingu, sem
hún hafði týnt á árunum meðan hún
var þvinguð til að þjóna einsýninni,
þögninni og rangfærslunum. Vitað er að
verk eins og „Dagur í lífi Ivans Deni-
sóvitsjs" eftir Solsénitsyn og mörg af
ljóðum Évtúsénkós hefðu verið stöðvuð
af óttasleginni ritskoðun, ef Krústjov
sjálfur hefði ekki skorizt í leikinn. Ein
veigamikil orsök þess, að ástandið í
sovézku menningarlífi er nú eðlilegra en
áður, er löngun hans sjálfs til að skapa
heilnæmara andlegt loftslag í Sovétríkj-
unum.
Hvað hefur þá gerzt, úr því sá
hinn sami maður, sem hefur af slíkum
þrótti stuðlað að uppgjörinu við fortíð-
ina og þannig hreinsað burt svo mikið
af óhreina loftinu, tekur menn nú til
bæna? Hvað hafa skáldin og rithöfund-
arnir — því hér munum við takmarka
okkur við þann hóp meðal sovézkra
listamanna — gert, fyrst hann telur
nauðsyn bera til að skerast í leikinn?
í stuttu máli má eflaust orða það
svo, að álitlegur hluti sovézkra rithöf-
unda (kannski ekki að fjöldanum til,
heldur að því er snertir áhrif) haíi
viljað breyta uppgjörinu við fortíðina í
lausn undan valdboði flokksins. Með
tilvísun til þess síður en svo örvandi
árangurs, sem valdboð flokksins á Stal-
íns-tímanum leiddi til í bókmenntunum,
hafa þeir sjálfir viljað ákveða, hvað
væri fólkinu fyrir beztu, og ekki lengur
láta hugsjónanefnd flokksins ákveða,
um hvað ætti að skrifa og á hvern hátt
ætti að skrifa.
egar Krústjov segir að listin sé
vopn og listamennirnir smiðir, sem
breyti mannlegu sálarlífi, á hann við —
og það sagði hann skýrurn orðum á
fur.dinum — að vopninu eigi að beita
i baráttunni fyrir kommúnísku þjóð-
skipulagi og smiðirnir eigi að umbreyta
hinum gamla Adam í góðan kommún-
ista. Enda þótt hann vilji ekki koma í
veg fyrir, að gagnrýni komi fram í bók-
menntunum, þá trúir hann meir á
mátt fyrirmyndarinnar og krefst þess
vegna, að þær eirtbeiti sér fremur að
björtum hliðum lífsins en dökkum. Bók-
menntirnar eiga að vera uppörvandi og
lífsjátandi eins og fjörlegur morgun-
söngur — ég á við: eins og hinir góðu
og gömlu byltingarsöngvar, sem Krúst-
jov minnti á í ræðu sinni þegar hann
sagði frá þVí á sinn skemmtilega hátt,
að þegar fólk af hans kynslóð kæmi
saman við hátíðleg tækifæri, þá tæki
það ævinlega lagið og syngi hina gömlu
söngva frá byltingartímanum.
Álitlegur hluti af sovézkum skáldum
og rithöfundum sér og finnur, að hvorki
fólkinu né bókmenntunum er greiði
gerður með þessum takmörkunum. Þeir
vilja gefa því rúm sem er einstaklings-
bundið, og álíta að nú hljóti að vera
óhætt að fjalla um það sem hefur al-
mennt mannlegt gildi. Þess vegna krefj-
ast þeir frelsis til tilrauna og módern-
isma, sem þeir sjá ekki að skaðað geti
flokkinn á nokkurn hátt. Ýmsir sérfræð-
ingar um sovézk málefni hafa talið mót-
mælin gegn skilgreiningu Krústjovs á
hlutverki sovétbókmennta vera grimu-
klætt pólitískt uppgjör, en það er án
efa vestræn óskhyggja. Sovézkir rit-
höfundar eru ekki pólitískir uppreisn-
armenn, heldur listamenn sem vilja ekki
lengur láta segja sér fyrir verkum af
hugsjónafræðingum flokksins.
S ú stefna aukins frjálslyndis, sem
hófst með 20. flokksþinginu og efldist
eftir 22. flokksþingið, hefur þegar getið
af sér bókmenntir, sem gefa skýra vís-
bendingu um, í hvaða áttir rithöfund-
arnir vilja stefna.
Sovézkar bókmenntir, sem voru næst-
um ómeltanlegar árið 1950, hafa eftir
rúman áratug fengið æ meira næring-
argildi. Hér er ekki fyrst og fremst átt
við verkin sem vakið hafa mesta eftir-
tekt, skáldsögu Ehrenburgs, „Leysing",
Krústjov ræðir við sovézka listamenn á fundinum 8. marz. Fyrir framan hann
standa frá vinstri rithöfundurinn Sergei Miklialov, kvikmyndastjórinn Grígorí
Tjúkhraj og I. Pírajev.
17. tölublað 1963
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5