Lesbók Morgunblaðsins - 08.12.1963, Blaðsíða 7

Hálfrar
Myrtu Þjóðverjar
aldar ráogáta
hugvitsmarininn dr. Rudolf Diesel?
„Já, Diesel var gáfaður náungi, en hann varð okkur til vand-
ræða undir lokin, svo við þurftum að losna við hann“
Hinn 23. sept. var nákvsemlega hálf
öld liðin síðan einn merkasti verkfræð-
ingur veraldarsögunnar hvarf, eða hinn
29. september 1913. Leyndardórourinn
um hvarf hans hefir fram að þessu
eldrei verið afhjúpaður. Það tjaid, sem
umlukið hefir síðustu ævistundir þessa
snillings, hefir verið svo þéttofið, að
þar hefir ekki mátt grilla í gegn.
Nafn þessa manns er, svo sem að lík-
um lætur, daglega á vörum manna um
ellar álfur. Þúsundir skipa, sem sigla
um heimshöfin, og milljónir ökutækja á
þjóðvegum heimsins eru minnismerki
hans. Og það er ekki ofsögum sagt, að
hin fjölmörgu olíufélög, með sinn ó-
hemjuauð, eigi honum og sniHigáfu
hans að mestu velgengi sína að þakka.
Samt dó hann, á einkennilegan og
hljóðiátan hátt, eitt haustkvöld fyrir
hálfrl öld, eða gerði hann það?
Rudolf Diesel var fæddur í París ár-
ið 1858, somur þýzkra foreldra. Hann
hefði því, samkvæmt frönskum lögum,
getað öðlazt borgararétt í Frakklandi,
en hann kaius heldur að gerast þegn
Þýzkalandskeisara. Sú ákvörðun hafði
úrslitaþýðingu fyrir líf hans og framtíð.
Diesel hlaut á æskuárum memntun í
Þýzkaiandi. Jafnvel í æsku kom í Ijós
hjá honum snilligáfa í verkfræði. 37
ára að aldri, eftir margra ára tilraunir,
teiknaði hann og smíðaði aflvél, sem
átti eftir að valda byltingu, bæði á írið-
ar- og ófriðartímum.
Banvænt vopn
í byrjun þeissarar aldar hafði Diesel,
þá ekki orðinn miðaldra, vakið á sér
athygii allra menningarþjóða, því vél-
ar hans voru, í sívaxandi mæli, farnar
að knýja skip víðs vegar um heimshöf-
in, ekki hvað sizt Breta, sem voru for-
vigisþjóð í siglingum. Sérstakt Diesel-
félag (Consolidated Diesel Engine
Manufacturing Company) hafði verið
stofnað í Bretlandi, og var dr. Diesel
ejálfur, svo sem vænta mátti, aðalráðu-
mautur félagsins.
En það voru fleiri en auðjöfrar heims-
ins, sem höfðu áhuga á þessari uppfynd-
iiigu, sem var að valda aldahvörfum.
Fyrir sniiligáfu Diesels voru kafbátar
í fyrsta skm að verða öflug hernaðar-
tækni.
í Lundúnum og Berlín var tveimur
valdamönnum það fullljóst, hvað upp-
íynding Diesels gilti fyrir sjóhernaðinn
í framtíðinni, annar þeirra var Fischer
lávarður, flotaforingi Breta, hinn var
von Tirpitz aðmiráll, yfirmaður hins
keisaralega þýzka flota.
Þeir vildu, hvor um sig, klófesta hin-
ar nýju vélar Diesels fyrir hinn ört
vaxandi kafbátaflota hvorrar þjóðarinn-
ar. Hvor um sig vildi fá einkarétt á vél-
um hans. En því miður, fyrir báða þessa
flotaforingja, hafði Diesel sjálfur, aðrar
hugmyndir. Frá öndverðu hafði hann
lýst því yfir, að hann mundi ekki veita
íieinni einstakri þjóð einkaleyfi á þess-
um vélum. Hann ákvað, að allar þjóðir
heims, sem þyrftu og vildu, skyldu
njóta þar góðs af, svo framarlega sem
þær greiddu tilskilin afnotagjöld.
Fyrirgefning
Vegna þessarar afstöðu dr. Diesels,
var hann brátt boðaður til Berlínar, eft-
ir strengilegum fyrirmælum. Lögmenn
hinnar þýzku stjórnar bentu honum á,
fið hainn væri þegn hinns þýzka keis-
ara og þar af leiðandi háður gömlum
prússneskum lagaákvæðum, að hver
þýzkur hugvitsmaður skyldi fyrst bjóða
innlendum yfirvöldum, til samþykktar
eða synjunar, hverja þá uppfyndingu,
sem varðað gæti hernað á sjó eða landi.
Þessi lög hefði hann brotið og gæti því
1 orfzt í augu við málssókn fyrir föður-
landssvik. En allt skyldi gleymt og graf-
ið, sögðu þeir, ef — og aðeins ef — dr.
Diesel vildi þegar í stað afturkalla leyfi
sín til himma erlendu iðjuhölda og af-
henda allar sínar áætlanir og teikning-
ar hinni þýzku flotamálastjóm, og vinna
og starfa þaðan í frá einungis í Þýzka-
landi. Gengi harm að þessum kostum,
skyldi hann hljóta fyrirgefningu á því,
sem hann þegar hefði ljóstrað upp við
aðrar þjóðir. Hann fengi að vísu enga
greiðslu fyrir einkaleyfi sin, heldur
hæfileg laun. En hugsast gæti, hins veg-
ar, að sjálfur Þýzkalandskeisari, í eig-
in persónu, mundi veita honum heiðurs-
merki.
Þrátt fyrir geysiþunga ýtni og harð-
ar hótanir, neitaði Diesel þessum kost-
um og hélt fast við stefnu sína að gera
þessar uppfyndingar að alþjóðaeign.
Á árinu 1312, tókst Diesel, eftir þrot-
lausar tilraunir, að smíða aflvél, sem var
tilvalim fyrir kafbát. — Þrátt fyrir all-
ar undanfarandi hótanir og argaþras við
þýzk stjórnarvöld, hélt Diesel samt á-
iram að vera trúr þegn síns keisara, og
gerði hann hinni þýzku flotamálastjóm
íyrirspum uin það, hvort hún hefði á-
huga á nýjustu verkum hans.
Það hafði stjóm flotans sanmarlega, en
hún fyrirbauð verkfræðingnum að op-
inbera nokkm öðru stórveldi hinar síð-
ustu endurbætur á vélunum, að öðrum
kosti skyldi hin fornu prússnesku laga-
ákvæði um föðurlandssvik verða látin
koma honum í koll.
Óttalaus
Frekar en áður tókst ekki að hræða
Diesel. Hann tjáði von Tirpitz flota-
foringja í einkaviðtali, að umrædd einka
leyfi væm sín eigin eign og að hann
óskaði að leita göfugri viðskiptavina,
hvar sem þeir kynnu að finnast.
Þegatr hurðin skall að baki hins grama
verkfræðings, er ekki ólíklegt, að flota-
foringinn hafi gripið símann og beðið
um sambamd við leyniþjónustuna.
Það kostaði Diesel enga fyrirhöfn að
finna aðrar þjóðir, sem áhuga höfðu á
hinum nýju kafbátavélum. Handan við
Norðursjóinn beitti hinn ungi Winston
Churchill sínu jötunafli að efla hinn
brezka flota undir þau óhjákvæmilegu
átök, sem hófust við Þjóðverja rúmu
ári síðar.
Fisher lávarður hafði að vísu látið
af æðstu völdum í flotamálum. Hann
stóð þó ekki í skugga Churchills, heldur
í skjóli hans, mikils virtur og ömggur
ráðgjafi flotamálastjórnarinnar.
Hinn aldraði flotaforingi, sem skynj-
aði mikilvægi kafbáta í sjóhernaði,
framtíðarinnar, hafði fylgzt með hinum
nýjustu endurbótum Diesels, og fyrir
miiiigöngu vina sinna í Lundúnum kom
hann þemi boðum til Diesels, að brezka
stjórnin hefði hug á náinni samvinnu
við hann. Hanin stakk upp á því, að
Diesel kæmi til Lundúna við fyrstu hent-
ugleika.
Þannig réðust atvikin. Diesel þurftí.
að mæta á aðalfundi hins brezka félags
snemma í október. Hann notaði þennan
fund að yfirvaæpi fyrir förinna til Eng-
lands. Svo ógætilega fór hann að ráði
sínu, að hann tjáði nokkrum mönnum,
sem hann þekkti, um hinn raunvem-
lega tilgang ferðarinnar, og lét jafn-
framt í ljós við þá gremju sína yfir harð
ýðgi þeirri, er hann taldi sig hafa sætt
af af hálfu stjómar hins þýzka flota.
Með þessum orðum hefir hann ef til
vill kveðið upp sinn eiginn dauðadóm.
Að kvöldi dags, hinn 29. september
Dr. Rudolf Diesel.
1913, stigu þrír velklæddir menn á skips
fjöl þýzka farþegaskipsins Dresden í
Antwerpenhöfn í Belgíu, skömmu áður
en skipið leysti landfestar, en skip þetta
fór á hveriu kvöldi yfir til borgarinnar
Harwich í Engflandi.
Aðalmaður þessara félaga, lávaxinn,
gráhærður og einbeittur, mætti meiri
virðiingu um borð en félagar hans, ímynd
manns, sem komið hafði sér vel fyrir
á veraldarvísu. Á vegabréfi hans stóð:
Dr. Rudolf Diesel, en þótt undarlegt
megi virðast, hafði hann ekki pantað sér
íyrirfram svefnklefa, eins og félagar
hans höfðu gert.
Ráðgáta
En úr þessu rættist þó fljótlega, því
yfirbryti skipsins gerði sínar ráðstafan-
ir, og þessir þrír menn gengu inn í sal-
inn að kvöldverðarborðinú.
Með Diesel vom þeir Carles, forstjóri
fyrir belgisku stórfyrirtæki í Ghent og
Luckmann nokkur, verkfræðingur og
fjármálaráðunautur dr. Dieseis í þess-
ari ferð, dálítið dularíull persóna í þess-
ari sögu.
Þótt undarlegt megi virðast, hafði
liafn Diesels aldrei verið skráð á far-
þegalista skipsins þessa ferð, eins og
nöfn félaga hans. Einkennileg gleymska,
þegar ailir þræðir eru teknir til greina.
Meðan Dresden sigldi niður Schelde-
fljót þetta kyrra haustkvöld, nutu þess-
ir þrír menn hins rikulega kvöldverðar
í hinum bjarta borðsal skipsins.
Eftir öllum tunglmerkjum að dæma,
befir Diesel verið í sólskinsskapi þama
við borðið. Hann talaði frjálslega um
væntanlegt brúðkaup dóttur sinnar og
baróns von Schmidt í Frankfurt, í
næsta mánuðL Hann sagði félögum sin-
um, að hann yrði að vera kominn aftur
til Þýzkalands í tæka tíð, til þess að
vera viðstaddur þetta brúðkaup, og
bætti hlæjandi við, að það mundi kosta
sig allt að því gjaldþrot, að sjá telpunni
fyrir hæfilegum heimamundi.
Um kl. 10 um kvöldið skildu þeir
borðfélagar og ákváðu að hittast aftur
við morgunverð, áður en þeir gengju
af skipinu í Harwich.
Klefinn tómur
Nokkm eftir birtingu morguninn eft-
ir gekk yfirþjónninn um klefa 1. far-
rýmis með te handa farþegunum, en
klefi nr. 18 var mannlaus. Þjóninum
varð bilt við, og mest vakti það athygli
hans, að rúmið hafði ekki verið bælt eða
í því sofið. Náttföt Diesels, sem vom
af gömlu tízkunni, lágu kyrfilega sam-
anbrotin á rúmteppinu. Snyrtitækin
vom á sínum stað við þvottskálina, bú-
in undir kvöldrakstur.
Á hillu fyrir ofan kojuna tifaði dýr-
mætt gullúr við hiiðina á opinni bók.
Undir koddanum lágu peningar um
100 sterlingspunda virði í þýzkri og
brezkri mynt.
En það sást hvorki tangur né tetur af
dr. Rudolf Diesel sjálfum.
Þar sem þjónninn stóð þama gáttað-
ur um það, hvað orðið hefði af farþeg-
anum, birtist áðurnefndur Carsel í klefa-
dyrunum, undrandi yfir því að Diesel
skyldi ekki koma að morgunverðarborð-
inu, eins og um talað hafði verið. Hann
lagði til, að skýrsla yrði tafalaust gefin
yfirbryta skipsins, sem jafnframt var
gjaldkeri þess. En brytinn skaut mál-
inu til skipstjóra.
Jafnskjótt og skipið lagðist að hafn-
arbakka í Harwich, var það rannsakað
frá stafni og aftur í skut, en allt kom
iyrir ekki.
Hin brezka lögregla kom jafnskjótt
á vettvang og yfirheyrði alla skipshöfn-
ina. Yfirmenn skipsins og aðrir, er átt
höfðu vakt þessa nótt, höfðu ekki heyrt
nein óvenjuleg hljóð eða hávaða, og það
sáust engin merki þess, að nein átök
hefðu átt sér stað í klefa nr. 18. Látúns-
umgjörð kringum kýrauga klefans bar
að vísu nokkrar rispur, en þær mátti
skýra á meinlausan hátt.
Opinber rannsókn, sem verzlunarráð-
ið í Harwich stóð að, varð að viður-
kenna, að engin skýring væri finnanleg
á þessu dularfulla máli. Það var engu
líkara en dr. Diesel hefði á einhvern
óslciljanlegan hátt gufað upp.
Brúðurin, dóttir hans, varð að halda
hljóðlátt og dapurlegt brúðkaup með
baróni sinum í hinni fjarlægu Frankfurt.
Skýring?
Meira en hálfur mánuður leið án þess
nokkuð skeði, sem varpað gæti ljósi
yfir atburðinn. Nokkrir fiskimenn, fyrir
utan árósa Schelde-fljóts, drógu upp í
netum sínum leifar af manni, sem voru
jafnskjótt fluttar í líkhús í Antwerpen.
Lögreglulæknir gat aðeins fundið einn
mikilvægan áverka, djúpt sár á hnakk-
anum, sem læknirinn fullyrti að hinn
myrti hefði hlotið í lifanda lífi.
Sonur Diesels var kallaður á vettvang
og sýndir þeir munir, er fundizt höíðu
á líkinu. Hann þóttist kenna, þó óglöggt,
að þeir hefðu verið í eigu föður hans.
Eftir hálfa öld er gröfin ekki líkleg til
að skila lykl að þessu leyndarmáli.
SJÁLFSMORÐ ? Ég efa það stórlega.
Eftir óyggjandi heimildum var Diesel í
perluskapi þetta kvöld á skipinu sem
Framhald á bls. 13.
33. tölublað 1963.
LESBÓK MORGUNBLAÐSENS 7