Lesbók Morgunblaðsins - 08.12.1963, Blaðsíða 5

NÓBELSVERÐLAUNAHÖFUNDUR 1963
María Seferis óskar manni sínum til hamingju me'ð Nóbelsverðlaunin
Oíorgos Seferis (sem er skálda-
nafn, eiginlegt ættarnafn hans er Se-
feríades) er fremsta ljóðskáld Grikkja,
þeirra sem nú eru uppi, og hefur verið
þar í fylkingarbrjósti síðastliðin þrjátíu
ár. Um það má sífellt deiia, hvaða skáld
skari ómótmælanlega fram úr, og sýn-
ist hverri kynslóð sitt. Sú kynslóð sem
nú er komin yfir miðjan aldur mundi
sennilega telja Angelos Síkelíanos
(1884—1951) mesta ljóðskáld Grikkja á
þessari öld, en í augum yngri kynslóða
ber þrjá aðra menn miklu hærra í
bókmenntum Grikkja, þá Konstantínos
Kavafis (1863—1933), Nikos Kazantza-
kis (1883—1957) og Seferis.
Gíorgos Seferis er fyrsti Grikki sem
hlýtur bókmenntaverðlaun Nóbels, en
bæði Síkelíanos og þó einkanlega
Kazantzakis höfðu verið orðaðir við þau.
Þykir mörgum sem þar hafi vitringun-
um átján í sænsku akademíunni orðið
á í messunni, er þeir létu undir höfuð
leggjast að veita Kazantzalcis verðlaun-
in, því hann verður sennilega þegar frá
líður talinn einn af snillingum þessarar
aldar, bæði fyrir skáldsögur sínar og
ekki síður fyrir hið geysilanga og heill-
andi rómantíska söguljóð „Ódysseifs-
kviðu“, sem er nokkurs konar fram-
hald á Ódysseifskviðu Hómers.
S eferis er af allt öðrum toga en
Kazantzakis, afkastalítill, hljóðlátur,
innhverfur og fremur bölsýnn. Það sem
fyrst og fremst einkennir ljóð hans er
vandvirkni og sérkennileg tilfinning fyr-
ir máli og myndum. Hann hefur verið
„landflótta" lengst af ævinnar, og setur
það sterkan svip á skáldskap hans. —
Hann fæddist í Smýmu (sem nú nefn-
ist Izmír) á vesturströnd Litlu-Asíu,
en hraktist þaðan ásamt fjölskyldu sinni
í byrjun fyrri heimsstyrjaldar. Seferis
lagði stund á laganám bæði í Aþenu og
París, en gekk síðan í utanríkisþjón-
ustu Grikklands. Þar starfaði hann til
ársloka 1961 og var sendiherra Grikkja
í Lundúnum siðustu fjögur árin, 1957—
1961. Átti hann m.a. sinn þátt í farsælli
lausn Kýpurdeilunnar.
í seinni heimsstyrjöld fór Seferis með
grísku útlagastjórninni til Egyptalands,
en dvaldist einnig um skeið í Suður-
Afríku og Palestínu, eins og fram kem-
ur í ýmsum ljóðum hans, en skáldskap-
ur hans er í vissum skilningi „ævisaga"
eða lífsannáll skáldsins.
En þó Seferis hafi víða farið og
dvalið langdvölum fjarri ættlandinu,
hefur það fylgt honum á öllum ferðum
hans, verið honum sífelld uppspretta
innblásturs og andlegra afkasta. Þetta
grýtta og hrjóstruga land með ótöluleg-
um minjum um forna glæsitíð er eins
og viðlag við allan skáldskap hans.
Klappirnar, fururnar og litlu hvítu
kapellurnar á hæðum og fjallstindum,
háborgirnar, musterin og meira eða
minna lemstraðar líkneskjur fornaldar-
innar: þetta eru hin síendurteknu tákn í
ljóðum Seferis. Og svipað má segja um
hinn forna bókmenntaarf. „Hómer er
jafnan í hjarta mínu,“.sagði hann á
dögunum, enda mun ekki fjarri sanni
að hann kunni bæði Ilíonskviðu og
Ódysseifskviðu utanbókar. Aiskýlos
fyrsta mikla harmleikaskáld Grikkja,
er honum einnig mjög hjartfólginn.
Af nútíðarskáldum hafa þeir
T. S. Eliot og Ezra Pound skipt Seferis
n?estu máli, einkum sá fyrrnefndi. —
Ljóð Eliots, „Marina“ varð honum í
öndverðu fersk opinberun, en síðan hef-
ur hann snúið mörgum af vérkum meist-
arans á grísku, m.a. „The Waste Land“,
og þótti sú þýðing bókmenntaviðburð-
ur í Grikklandi.
Fynsta ijóðabók Seferis, „Strófí"
(Vegaskil) kom út árið 1931 og vakti
strax athygli. Má heita að hún hafi
valdið þáttaskilum í gi-ískiá ljóðlist.
Áratugurinn eftir útkomu hennar var
eitt frjósamasta og fjörugasta skeið
griski'a nútímabókmennta. Þá komu
fram ljóðskáld eins og Ódysseas Elýtis,
D. I. Antóníou og Nikos Gatsos, sem
ailir hafa sett sterkan svip á grískar
bókmenntir. Jafnframt komu út mörg
og fjölbreytt bókmenntatímarit, þeirra
merkast „Ta Nea Grammata“ (Nýju
bókmenntirnar), sem þeir ritstýrðu
Giorgos Katsimbalis og Andreas Kar-
antónis. (Þeir sem lesið hafa hina stór-
skemmtilegu bók eftir Henry Miller um
Grikkland, „The Colossus of Maroussi"
kannast sennilega við sum þessara
nafna. Katsimbalis er sjálf „söguhetja“
Millers, „The Colossus", en þar koma
einnig við sögu Antóníou, Seferis og
Lawrence Durrell, sem nú er orðinn
heimsfrægur fyrir „Alexandríu-kvart-
ett“ sinn).
Næsta bók Seferis, „Mýþistóríma”
(Goðsaga, 1935), er samfelldur ljóða-
flokkur sem íjallar á beinan og með-
vitaðan hátt um Ódysseif nútímans og
leit hans að heimkynni á jörðinni. Hún
vakti j afnvel enn meiri athygli en fyrri
bókin, þó ekki væri hún mikil að vöxt-
um. Heiti bókarinnar, sem merkir bæði
„goðsaga" og „skáldsaga", er samsett úr
orðunum „mýþos“ (goðsögn) og „istó-
ría“ (saga). Seferis segir sjálfur um
þetta heiti og val sitt á því: „Goðsögn,
af því ég hef fært mér í nyt á einkar
augljósan liátt ákveðna goðafræði; saga,
vegna þess að ég hef reynt að tjá í
talsverðu samhengi aðstæður sem eru
eins óháðar sjálfum mér eins og þær
persónur sögunnar sem sveipaðar eru
goðsagnabjarma.“ Siðan hafa komið frá
hendi Seferis sjö ljóðabækux-, meðal
þeirra tvær svonefndar „Leiðarbækur"
og bók tileinkuð Kýpur.
I ritgerð sem Seferis samdi um
næstsíðustu Ijóðabók sína, „Þröst“, segir
hann: „Eg er tilbreytingarlaus og þrá-
kelldnn maður, sem í samfleytt tuttugu
ár .... hef ekki látið af að segja sömu
hlutina aftur og aftur.“ Eklti er fjarri
sanni, að þannig sé skáldskap Seferis
háttað, en kannski er nærlægara að
segja, að obbinn af ljóðum hans sé einn
samfelldur bálkur, nokkurs konar
„Ódysseifskviða" nútímaskálds. Sam-
ræmi og heildarsvipur verksins stafa
af sifelldri endurtekningu sömu stefja
og samkynja viðhorfum skáldsins við
nútið og fortíð. í öllum þessum Ijóðum
er „sögumaður", sem stundum er nefnd-
ur „Stratis sjómaður“, en venjulega
er hann einungis nafnlaust „ég“. Þessi
„sögumaður" er arftaki hinnar fornu
hetju og heimshornaflakkara og talar
nú fyi'ir munn allra þeirra samtíðar-
manna, sem þjakaðir eru af rótleysi og
útlegð, sem þrá að finna aftur sína
týndu paradís eins og Ódysseifur þráði
forðum heimkomxxna til íþöku.
í skáldskap má nota goðsagnir með
ýmsu móti. Hjá sumum skáldum
(Síkelíanos er gott dæmi) verða þær
táknræn og vitsmunaleg umgerð um
skáldsýnina. Hjá öðrum vekja þær ein-
ungis máttuga tilfinningu, sem erfitt er
að skilgreina en skapar samt sterkan
hugblæ. Hjá Seferis gegnir goðsögnin
ekki fyrs-t og fremst því hlutverki að
túlka andlega eða vitræna innsýn, held-
ur miklu fremur að tjá með drama-
tískum hætti hugarástand sem virðist
vera mjög almennt á þessari öld.
S eferis nefnir stundum sægarp-
inn forna, Ódysseif, „föður“ sinn, og í
rauninni er það vofa hans, skipstjórinn,
sem er „sögumaður" skáldsins. Það er
hann sem hefur orðið í kvæðabálkun-
um „Goðsaga“ og „Þröstur", en seinna
ijóðið dregur nafn sitt af skipi sem
fói'st undan ströndum Attíku.
Það er þessi sami skipstjóri sem
skýrir skáldinu frá „kvalræðinu sem
grípur þig þegar minningin fyllir segl
skipsins“; fi'á „þeirri beisku reynslu að
sjá förunautana færða í kaf af höfuð-
skepnunum, týnast einn af öðrum“; frá
því „hve kynlega kjarkurinn vaknar á
ný við að tala við þá sem dánir ei'u,
þegar þeir sem eftir lifa duga ekki
lengur“. Þessi þrjú stef, sem rekja má
til goðsögunnar um Ódysseif, ganga eins
og rauður þráður gegnum ljóðlist Sefer-
is. Þau eru að sjálfsögðu nátengd ör-
lögum skáldsins, bæði í sambandi við
endanlegan missi bernskuheimilisins í
Smýrnu árið 1922 og „útlegð“ hans í
utanríkisþjónustu lands síns. En það
sem mestu varðar er að hér er um að
ræða tilfinningar sem eiu sameiginleg-
ar flökkumönnum og útlögum allra
tíma, og að með tilvísun til goðsögunn-
ar fá þessar almennu sögulegu stað-
reyndir dramatíska reisn og fyllri merk-
ingu fyrir nútímamanninn.
Hin stei'ka kennd saknaðar og
„útlegðar" kemur fram með nokkuð
öðrum hætti í ljóði, sem margir gagn-
rýnendur telja bezta Ijóð Seferis, „Kon-
unginum í Asínu“. Hin goðsögulega
uppspretta Ijóðsins er Ilíonskviða: brot
úr setningu sem greinir fi-á því að kon-
ungurinn í Asínu hafi verið meðal
kappanna sem sigldu til Tróju. Vett-
vangur ljóðsins er virkisiústir Asínu-
borgar á hæð einni nálægt Navplíon.
Setningarbrotið, sem nú er flestum
gleymt, og virki konungsins, sem er
eklci annað en grafreitur steina, eru
einu leifar þeirrar paradísar sem Ódys-
seifur nútimans leitar að og reynir að
vekja aftur til lífs. En bak við táknin,
sem verða á vegi skáldsins, er einungis
tóm fortíðarinnar, tóm reynslu sem nú
er ekki annað en minning, tóm tilfinn-
inga sem tíminn hefur steingert, og
loks tómið innra með skáldinu.
I þessu ljóði kemur einkar skýrt fram
sá eiginleiki Seferis sem er hvað æsi-
legastur: hæfileiki hans til að vekja
hugblæ líðandi stundar með táknum
sem bregða birtu yfir foi'tíðina og sögu
þjóðar hans; leikni hans að tjá hugar-
far nútímamannsins með skírskotun til
þeirra þátta sem einkenna Grikkland og
33. tölublað 1963.
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 5