Lesbók Morgunblaðsins - 15.11.1964, Blaðsíða 1

Lesbók Morgunblaðsins - 15.11.1964, Blaðsíða 1
I 34. tbl. 15. nóvember lí)64 —■ 39. árg. Úr sögu Reykjavíkur: Höfuðbdlið og Ausfurpartur Kort Hoffgaardis 1715. Þar sést Vikurbærinn vestur af kirkjunni, en niafnlausa hjáleigan nokkru ofar (og sunnar). Eftir Árna Óla Menn hefir löngum greint nokkuð á um hvar Ingólfur Amarson hafi reist bæ sinn. Á þetta drepur Eiríkur prófessor Briem í neðanmálsgrein við ritgerð um Reykjavík í Árbók Fornleifafélags- ins 1914. Þykir. mér hæfa að hefja þetta mál með því að birta þessa neðanmálsgrein, en hún er á þessa leið: — Um 1860 safnaði Sigurður málari Guðmundsson munnmælum um hvar hinn forni Reykjavíkurbær hefði verið. Önnur munnmælin voru þau, að bær Ingólfs hefði verið á Arnarhóli, en þ-etta getur ómögulega verið rétt, með- al annars af þeirri ástæðu, að Arnarhóll var og hafði verið framan úr öldum önnur jörð en Reykjavík. Munnmæli þessi eru varla gömul o-g ekki hefir Egg ert Ólafsson, sem marga vetur dvaldi í Viðey, heyrt þau, annars mundi hann hafa getið þess; en hann hefir þvert á móti sagt, að iðnaðarstofnanirnar hafi verið reistar þar sem lagði „hinn fyrsti landnámsmaður helgar höfuðtóftir.“ (Kvæði Eggerts Ólafssonar bls. 83). Lík lega hafa munnmæli þessi myndast af þvi, að menn hafa tekið oí bókstaflega orð Landnámu, að Ingólfur tók sér bú- etað þar sem öndvegissúlur hans höfðu á land komið, en það var við Arnarhól. Onnur munnmælin voru hö'fð eft- ir vinnukonu, sem var svo gömul, að hún át.ti heima í Örifirisey þegar verzl- unarhúsin voru þar (fyrir . 1780); hún hafði sagt, að hinn gamli Reykjavíkur- b;er hefði verið þar sem „gamli klúbb- urinn“ seinna var byggður, þar sem nú er útbyggingin suður úr húsi Hjálpræð- ishersins. Um 1880 fann dr. Kaalund í háskólabókasafninu í Kaupmannahöfn uppdrátt yfir Reykjavík og nágrenni hennar, gerðan af dönskum manni, er dvaldi í Reykjavík sumarið 1715; þótt uppdráttur þessi sé ófullkominn, sýnir hann þó glögglega, . að bærinn var þá vestur af gamla kirkjugarðinum. (Kaalund: Hist. topogr. Beskrivelse af Island II, bls. 400). Líklegt er þó, að 6ögn vinnukonunnar sé að því leyti rétt, eð á seinni hluta 18. aldar hafi bær ver- ið þar sem hún segir, er nefndur hafi verið Reykjavíkurbær, en hann hefir þá verið fluttur þangað eftir að hús iðnaðar istofnananna 1750 höfðu verið reist þar, seim Reykjavíkurbærirm áður vax.----- Við sögu þessa er ýmislegt að athuga, fyrst það, að Sigurður hefir hent hana á skotspónum. Hann hefir trauðlega get að hafa skráð söguna af munsi gömlu konunnar, því að þegar hann skráir sög una eru 80 ár liðin síðan verzlunarhús- in voru flutt úr Örfirisey til Reykjavík- ur, og hafi vinnukonan verið komin til vits og ára, þegar hún var í Örfirisey, eins og ráða má af frásögninni, þá hefir hún tæpiega verið á lífi 1860. Annað er hér Hka athugavert, að um 30 ár voru Hðin frá þvi að gamia höfuðbólið í Reykjavík var rifið og verksmiðjuhús reist á grunni þess, þar U1 verzlunin var flutt úr Örflrisey til lands. í»að er þvi nvjög óiiklegt, áð gamla konan hafi nokkru sinni séð höfuðbólið í Reykjavík, bæinn sem stóð vestan við kirkju.garðinn Hitt er aftur á móti mjög sennilegt, að hún ha.fi séð annan Reykjavíkurbæ. Þessi bær hefir þá þegar verið mjög gamall, því að tveir bæir voru í Reykja- vík u,m langan aldur, þótt mörgum hafi sézt yfir það. egar kristni var lögtekin bjó í Reykjavík Þormóður, sonur Þorkells nrána. Hann er þá alls'herjargoði, því að það goðorð fylgdi æft Ingólfs og var það komið frá Þorsteini Ingólfssyni. Alls- 'herjargoðinn var göfgastur allra manna, 'því að h utverk hans var að helga Al- þingi. Þegar kristni var lögtekin hefir það því verið skylda hans að reisa kirkju fyrstur manna, oig þá hefir Þor- móður reist kirkju þá, er stóð andspænis bænum í Vík um nær 8 aldir, eða til 1798. Eru til þess órækar sannanir að þar hefir kirkjugarður verið frá önd- verðu og allt þar til 1838 að hann var fluttur út á Melana. Eftir ki-istnitöku virðist hag Reykja- yíkur hnigna og Þormóður er seinasti afkomandi Ingólfs sem nefndur er bú- andi á óðali þeirra frænda. Þó þykir lífk- legt, að þeir haifi búið þarna mann fram af manni fram á 12. ö)d, enda þótt þeir séu ekki taldir með höfðingjum. í Land- námu segir að öndvegissúlur Ingolfs sé enn í Reykjavík á 12. öld. Telur Ólafur próf. Lárusson að þetta gæti ef til vill bent til þess, að þá hefði enn setið sama æ-ttin á ættaróðalinu og haft mæit ur á þessum ættargripum. En jörðinni ^hefir hnignað og telur hann að ástæð- an til þess muni hafa verið sú, að land hennar hafi verið bútað súndur og þar risið upp ný býli, en höfuðbólið gam'.a misst svip sinn. Er það oa vitað, að allt Seltjarnarnesið inn að E -ar snemma sneitt af Reykjavíkur landi að vestan, en Laugarnes að austan. Næstu fjórar aldirnar eftir kristni- töku er ekki nefndur neinn bóndi í Reykjavík, nema hvað Vilkins máldagi 1397 getur þess að þar búi bóndi sá er Þorlákur hét, en um hann er ekkert vit að. En næsta heimild um Reykjavik sýn ir, að þá eru þar tvö býli og jörðinni hefir verið skift í tvennt þannig, að annar hlutinn er 20 hundruð að dýrleika en hinn 40 hundruð. Hino 8. jan. 1478 var á Munkaþverá gerður kaupsammngur miili Einars fs- leifssonar ábóta og Arna Höskuldsson- ar. Einar ábóti seldi Árna 20 hndr. i jörð inni Vík, er liggur á Seltjarnarnesi, með öll'Um þeim gögnum og gæðum, sem greindum jarðarparti fylgir að fornu og nýu og klaustrið varð framast eigandi að. Sagði ábótinn að graftrarkirkju skyld væri á jörðinni Vík, og skyldi af sér að svara fyrnd og öllum reikningi á henni, nema þeim fjórum kúgildum, er þar fyigja. — E ngar heimildir eru til um hve« nær né hvernig Munkaþverárk'laustur hefir eignast þennan þriðjung í Reykja- vík. Og engar heimildir eru heldur um það, hvenær jörðinni hefir verið skift í tvö býli. En um leið og sú skifting fer fram, hefir verið reistur annar bær á þriðjungnum. Þessi bær mun hafa stað- ið suður með tjarnarvikinu, um það bil þar sem nú eru gatnamót Tjarnargötu og Vonarstrætis, og mun hér síðar reynt að færa sönnur á það. Þessi bær fékk ekki nýtt nafn, hann var kallaður Vík eins og gamli bærinn. Þetta var alvana- legt þar sem tveir bæir voru á sörnu jörð, að þeir gengi báðir undir sama nafni, þar sem þeir áttu land óskift, nema tún. Var þá í daglegu tali aðeins gerður greinarmunur á þeim eftir legu eða áttum, t.d. efri bærinn, neðri bær- inn, syðri bærinn o.s.frv. Hér er Hklegt að bærinn suður við tjörnina hafi verið aðgreindur frá eldri bæum með því að kalla hann ,,suðurbæinn“ í Vík, en það hafi aldrei verið skjalfest. Og þegar minnst er í skjölum á bændur þarna, eru þeir taldir eiga heima í Vík, hvort sem þeir eru búendur á 40 hndr. og eiga heima á kirkjustaðnum sjálfum, hinu forna landnámsbýli, eða þeir búa á 20 hndr. partinuim og eiga heima í bæ suð- ur hjá tjörn. Þetta hefir vill-t seinni tíma menn. Þegar getið er tveggja bænda í Reykjavík samtímis, telja þeir að tvíbýli hafi verið á sjálfu höfuðból- inu. En hér hafa verið tvö lögbýli á sömu jörðinni og tveir bæir um 150 ára skeið, eða ef til vill miklu lengur. í kaupbréfum er þessi 20 hndr. partur i Reykjavík nefndur Austurpartur. Gaeti það bent til þess að honum hefði fylgt Austurvöllur, en hinum h'utanum fylgt Hólavöllur. Þó er ekki víst að allur Austurvöllur hafi fylgt Austurpartinum, heldur nokkur hluti hans. Jón Helgason biskup getur þess á einum stað, að nokk ur hluti Austurvallar hafi fyrrum heit ið Tjarnarvöllur. Bendir það til skift- ingiar og gæti verið frá þeim tímum er býlin voru hér tvö. S aga þessa Austurparts er bæði viðburðarrík og merkileg, og henni er í rauninn ekki lokið enn að fullu og öllu. Hún hefst með því, er Árni Höskulds- son kaupir þennan part af Einari ábóta 1478, og gieldur klaiustrinu fyrir hann Tyrfingastaði í Skagafirði. Árni var ey- Fraimihald á bls 6.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.