Lesbók Morgunblaðsins - 15.11.1964, Blaðsíða 1
I 34. tbl. 15. nóvember lí)64 —■ 39. árg.
Úr sögu Reykjavíkur:
Höfuðbdlið og Ausfurpartur
Kort Hoffgaardis 1715. Þar sést Vikurbærinn vestur af kirkjunni, en niafnlausa
hjáleigan nokkru ofar (og sunnar).
Eftir Árna Óla
Menn hefir löngum greint
nokkuð á um hvar Ingólfur
Amarson hafi reist bæ sinn. Á þetta
drepur Eiríkur prófessor Briem í
neðanmálsgrein við ritgerð um
Reykjavík í Árbók Fornleifafélags-
ins 1914. Þykir. mér hæfa að hefja
þetta mál með því að birta þessa
neðanmálsgrein, en hún er á þessa
leið:
— Um 1860 safnaði Sigurður málari
Guðmundsson munnmælum um hvar
hinn forni Reykjavíkurbær hefði verið.
Önnur munnmælin voru þau, að bær
Ingólfs hefði verið á Arnarhóli, en
þ-etta getur ómögulega verið rétt, með-
al annars af þeirri ástæðu, að Arnarhóll
var og hafði verið framan úr öldum
önnur jörð en Reykjavík. Munnmæli
þessi eru varla gömul o-g ekki hefir Egg
ert Ólafsson, sem marga vetur dvaldi í
Viðey, heyrt þau, annars mundi hann
hafa getið þess; en hann hefir þvert
á móti sagt, að iðnaðarstofnanirnar hafi
verið reistar þar sem lagði „hinn fyrsti
landnámsmaður helgar höfuðtóftir.“
(Kvæði Eggerts Ólafssonar bls. 83). Lík
lega hafa munnmæli þessi myndast af
þvi, að menn hafa tekið oí bókstaflega
orð Landnámu, að Ingólfur tók sér bú-
etað þar sem öndvegissúlur hans höfðu
á land komið, en það var við Arnarhól.
Onnur munnmælin voru hö'fð eft-
ir vinnukonu, sem var svo gömul, að
hún át.ti heima í Örifirisey þegar verzl-
unarhúsin voru þar (fyrir . 1780); hún
hafði sagt, að hinn gamli Reykjavíkur-
b;er hefði verið þar sem „gamli klúbb-
urinn“ seinna var byggður, þar sem nú
er útbyggingin suður úr húsi Hjálpræð-
ishersins. Um 1880 fann dr. Kaalund
í háskólabókasafninu í Kaupmannahöfn
uppdrátt yfir Reykjavík og nágrenni
hennar, gerðan af dönskum manni,
er dvaldi í Reykjavík sumarið 1715;
þótt uppdráttur þessi sé ófullkominn,
sýnir hann þó glögglega, . að bærinn
var þá vestur af gamla kirkjugarðinum.
(Kaalund: Hist. topogr. Beskrivelse af
Island II, bls. 400). Líklegt er þó, að
6ögn vinnukonunnar sé að því leyti rétt,
eð á seinni hluta 18. aldar hafi bær ver-
ið þar sem hún segir, er nefndur hafi
verið Reykjavíkurbær, en hann hefir þá
verið fluttur þangað eftir að hús iðnaðar
istofnananna 1750 höfðu verið reist þar,
seim Reykjavíkurbærirm áður vax.-----
Við sögu þessa er ýmislegt að athuga,
fyrst það, að Sigurður hefir hent hana
á skotspónum. Hann hefir trauðlega get
að hafa skráð söguna af munsi gömlu
konunnar, því að þegar hann skráir sög
una eru 80 ár liðin síðan verzlunarhús-
in voru flutt úr Örfirisey til Reykjavík-
ur, og hafi vinnukonan verið komin til
vits og ára, þegar hún var í Örfirisey,
eins og ráða má af frásögninni, þá hefir
hún tæpiega verið á lífi 1860. Annað er
hér Hka athugavert, að um 30 ár voru
Hðin frá þvi að gamia höfuðbólið í
Reykjavík var rifið og verksmiðjuhús
reist á grunni þess, þar U1 verzlunin var
flutt úr Örflrisey til lands. í»að er þvi
nvjög óiiklegt, áð gamla konan hafi
nokkru sinni séð höfuðbólið í Reykjavík,
bæinn sem stóð vestan við kirkju.garðinn
Hitt er aftur á móti mjög sennilegt,
að hún ha.fi séð annan Reykjavíkurbæ.
Þessi bær hefir þá þegar verið mjög
gamall, því að tveir bæir voru í Reykja-
vík u,m langan aldur, þótt mörgum hafi
sézt yfir það.
egar kristni var lögtekin bjó í
Reykjavík Þormóður, sonur Þorkells
nrána. Hann er þá alls'herjargoði, því að
það goðorð fylgdi æft Ingólfs og var það
komið frá Þorsteini Ingólfssyni. Alls-
'herjargoðinn var göfgastur allra manna,
'því að h utverk hans var að helga Al-
þingi. Þegar kristni var lögtekin hefir
það því verið skylda hans að reisa
kirkju fyrstur manna, oig þá hefir Þor-
móður reist kirkju þá, er stóð andspænis
bænum í Vík um nær 8 aldir, eða til
1798. Eru til þess órækar sannanir að
þar hefir kirkjugarður verið frá önd-
verðu og allt þar til 1838 að hann var
fluttur út á Melana.
Eftir ki-istnitöku virðist hag Reykja-
yíkur hnigna og Þormóður er seinasti
afkomandi Ingólfs sem nefndur er bú-
andi á óðali þeirra frænda. Þó þykir lífk-
legt, að þeir haifi búið þarna mann fram
af manni fram á 12. ö)d, enda þótt þeir
séu ekki taldir með höfðingjum. í Land-
námu segir að öndvegissúlur Ingolfs sé
enn í Reykjavík á 12. öld. Telur Ólafur
próf. Lárusson að þetta gæti ef til vill
bent til þess, að þá hefði enn setið
sama æ-ttin á ættaróðalinu og haft mæit
ur á þessum ættargripum. En jörðinni
^hefir hnignað og telur hann að ástæð-
an til þess muni hafa verið sú, að land
hennar hafi verið bútað súndur og þar
risið upp ný býli, en höfuðbólið gam'.a
misst svip sinn. Er það oa vitað, að allt
Seltjarnarnesið inn að E -ar snemma
sneitt af Reykjavíkur landi að vestan,
en Laugarnes að austan.
Næstu fjórar aldirnar eftir kristni-
töku er ekki nefndur neinn bóndi í
Reykjavík, nema hvað Vilkins máldagi
1397 getur þess að þar búi bóndi sá er
Þorlákur hét, en um hann er ekkert vit
að. En næsta heimild um Reykjavik sýn
ir, að þá eru þar tvö býli og jörðinni
hefir verið skift í tvennt þannig, að
annar hlutinn er 20 hundruð að dýrleika
en hinn 40 hundruð.
Hino 8. jan. 1478 var á Munkaþverá
gerður kaupsammngur miili Einars fs-
leifssonar ábóta og Arna Höskuldsson-
ar. Einar ábóti seldi Árna 20 hndr. i jörð
inni Vík, er liggur á Seltjarnarnesi, með
öll'Um þeim gögnum og gæðum, sem
greindum jarðarparti fylgir að fornu og
nýu og klaustrið varð framast eigandi
að. Sagði ábótinn að graftrarkirkju
skyld væri á jörðinni Vík, og skyldi af
sér að svara fyrnd og öllum reikningi
á henni, nema þeim fjórum kúgildum,
er þar fyigja. —
E ngar heimildir eru til um hve«
nær né hvernig Munkaþverárk'laustur
hefir eignast þennan þriðjung í Reykja-
vík. Og engar heimildir eru heldur um
það, hvenær jörðinni hefir verið skift
í tvö býli. En um leið og sú skifting fer
fram, hefir verið reistur annar bær á
þriðjungnum. Þessi bær mun hafa stað-
ið suður með tjarnarvikinu, um það bil
þar sem nú eru gatnamót Tjarnargötu
og Vonarstrætis, og mun hér síðar reynt
að færa sönnur á það. Þessi bær fékk
ekki nýtt nafn, hann var kallaður Vík
eins og gamli bærinn. Þetta var alvana-
legt þar sem tveir bæir voru á sörnu
jörð, að þeir gengi báðir undir sama
nafni, þar sem þeir áttu land óskift,
nema tún. Var þá í daglegu tali aðeins
gerður greinarmunur á þeim eftir legu
eða áttum, t.d. efri bærinn, neðri bær-
inn, syðri bærinn o.s.frv. Hér er Hklegt
að bærinn suður við tjörnina hafi verið
aðgreindur frá eldri bæum með því að
kalla hann ,,suðurbæinn“ í Vík, en það
hafi aldrei verið skjalfest. Og þegar
minnst er í skjölum á bændur þarna, eru
þeir taldir eiga heima í Vík, hvort sem
þeir eru búendur á 40 hndr. og eiga
heima á kirkjustaðnum sjálfum, hinu
forna landnámsbýli, eða þeir búa á 20
hndr. partinuim og eiga heima í bæ suð-
ur hjá tjörn. Þetta hefir vill-t seinni
tíma menn. Þegar getið er tveggja
bænda í Reykjavík samtímis, telja þeir
að tvíbýli hafi verið á sjálfu höfuðból-
inu. En hér hafa verið tvö lögbýli á
sömu jörðinni og tveir bæir um 150 ára
skeið, eða ef til vill miklu lengur. í
kaupbréfum er þessi 20 hndr. partur i
Reykjavík nefndur Austurpartur. Gaeti
það bent til þess að honum hefði fylgt
Austurvöllur, en hinum h'utanum fylgt
Hólavöllur. Þó er ekki víst að allur
Austurvöllur hafi fylgt Austurpartinum,
heldur nokkur hluti hans. Jón Helgason
biskup getur þess á einum stað, að nokk
ur hluti Austurvallar hafi fyrrum heit
ið Tjarnarvöllur. Bendir það til skift-
ingiar og gæti verið frá þeim tímum er
býlin voru hér tvö.
S aga þessa Austurparts er bæði
viðburðarrík og merkileg, og henni er
í rauninn ekki lokið enn að fullu og öllu.
Hún hefst með því, er Árni Höskulds-
son kaupir þennan part af Einari ábóta
1478, og gieldur klaiustrinu fyrir hann
Tyrfingastaði í Skagafirði. Árni var ey-
Fraimihald á bls 6.