Lesbók Morgunblaðsins - 15.11.1964, Side 6
ÁRNI ÓLA
Framhald af bls. 1.
firzkur maður og mun hafa búið á Núpu
felli. En árið 1471 er hann kominn til
Engeyar og er þá vel fjáður maður,
átti 160 hndr. í fasteignum og 60 hndr.
í lausafé. Hann mun hafa andast 1488,
en óvíst er að hann hafi búið í Reykja-
víkvík (Kl. J.) Hann átti dóttur sem
Ragna hét. Hún giftist Þorvarði Stein-
móðssyni, sem taiinn er sonur Stein-
móðs ábóta Bárðarsonar í Viðey. Mun
hún hafa fengið í heimanmund þessi 20
hndr. í Reykjavík og á þeim parti búa
þau Þorvarður um hríð og hafa þá átt
heima í „suðurbænum“ í Vík.
Síðan selja þau Austurpartinn Ólafi
lögréttumanni Ásbjörnssyni og var
vitnisburðarbréí um það gert í klaustr-
inu í Viðey 22. des. 1487, og segir þar,
„að Ólafur hafi afsala'ð Þorvarði hálft Bú
land i Skaftártungu með upplagi og
samþykki Önnu Snjólfsdóttur konu sinn
ar, í svo máta, að hún skildi sér þessi
20 hndr. í jörðinni Vík með þeim skil-
mála, er hann hefir keypt“. Eftir þessu
að dæma virðist Anna hafa átt hálft
Búland. Óiafur mun hafa verið norð-
lenzkur að ætt, því að hans er getið
við Miklabæarrán 1476 og var þá í liði
«éra Sigmundar. Ólafur varð síðan
nefndarmaður og kemur víða við skjöl
og mál. Hann hverfur alveg úr sög-
unni 1518. Þá mun Vigfús Erlendsson
lögmaður á Hlíðarenda hafa keypt
Austurpartinn í Reykjavík af Önnu, eða
komist yfir hann á einihjvem hátt. En
Anna gerðist nokkuru síðar próventu-
kona í Viðeyjarklaustri og lagði þar á
borð með sér Skrauthóla á Kjalarnesi
20 hndr. að dýrieika og 10 hndr í öðrum
peningum.
Samtíma ólafi Ásbjömssyni býr í
Vík annar lö'gréttum.aður, er Ólafur
Ólafsson hét, Ólafur Ásbjörnsson
hefði búið í þeim bæ er fylgdi
Austurpartinum, en hinn annar Ólafur
hefir búið í aðalbænum. Sést það á
vísitatiubók Stefáns biskups Jónssonar
í Skálholti. Hann kom til Reykjavíkur
3. febr. 1505 til þess að vígja nýa kirkju,
er Ólafur Ólafsson hafði látið reisa.
Segir biskup svo: — „ . . kröfðum vér
hann reikningsskapar ... og gáfum
hann síðan öldungis kvittan um al!an
reikningskap kirkjunnar síðan hann
fyrst kom þar, og til þes þá var komið.
Eru þar nú 10 kúgildi með kirkjunni“.
Ólafur bjó síðan lengi í Reykjavík, eða
fram til ársins 1539. ,
ÍN ú er að segja frá því, að árið
1519 var Ögmundur Pálsson ábóti í Við-
ey kjörinn Skálholtsbiskup. Fór hann
utan og fyrst til Englands og dvaldist
þar um hríð. Þar var þá einnig Vigfús
sýslumaður Erlendsson á Hlíðarenda.
Var hann á leið til Danmerkur þeirra er-
inda að ná sér aftur 1 hirðstjóm, en
hirðstjóri hafði hann verið 1507-09.
Sagt var um Vigfús að hann hefði ver-
ið rausnarmaður og sást lítt fyrir um
kostnað. Meðan þeir dvöldust í Englandi
veiktist Vigfús og dó, en Ögmundur
biskup greiddi allar skuldir hans þar.
Þegar Ögmundur kom svo heim til fs-
lands, heimti hann að Páli syni Vigfúsar
skuld þessa, og er ekki að sjá að Páll
hafi getað mótmælt kröfunni. Gerðu
þeir þá vottfestan samning með sér og
var hann á þá leið, að Páll lét Ögmund
fá Laugarnes og Engey og Austurpart-
inn í Reykjavík. Mun biskupi hafa þótt
henbugt að þessar eignir lægi saman.
En vegna þess að verð þeira var miklu
meira heldur en fé það er biskup átti
að Vigfúsi, lét hann Pál fá til uppbótar
jörðina Arngeirsstaði í Fljótshlíð, 30
hndr. að fomu mati. Voru þeir þá sátt
ir. Síðan gaf biskup Þórolfi Eyolfssyni
£rá Hjalla, systursyni sínum, eignir þess
ar til kvonarmundar 1538. Sumir segja
aS Víkurparturinn hafi ekki fýlgt þar
með heldur hafi biskup gefið Þórolfi
Laugarnes og Engey. En eftir því sem
seinna kom fram, eru langmestar iíkur
til þess, að Þórolfur hafi eignast Víkur-
partinn líka, hvort sem hann fékk hann
til kvonarmundar, eða á annan hátt.
Út af samningi biskups og Páls lög-
manns urðu síðar iangvinn málaferli,
og merkilegt að því leiti, að þau sýna
að lögin hafa ekki gengið jafnt yfir aila
á þeim árum.
Eftir dauða biskups lýsti Páll lögrnað
ur því yfir undir votta á Alþingi, að
hann hefði aldrei ætlað sér að halda
samninginn við Ögmund biskup „sök-
um ofríkis hans“, og upp frá því eign-
aði hann sér Laugarnes, Engey og Aust-
urpartinn í Reykjavík. Krafðist hann
þess á Alþingi 1554, að sér yrði dæmd-
ar þessar jarðir sem arfur eftir föður
sinn og segir svo í Alþingisbókinni: „í
annari grein kom fyrir oss Alþingisdóm
ur með löigmannsins innsiglum og ann
ara dáindismanna", þar sem meðal ann-
ars var sagt að Páll hefði aldrei ætlað
sér að halda sættina og samninginn við
Ögmund biskup, sakir hans ofríkis. Stóð
svo að leidd hefði verið vitni að þessu
og svarin þessi lýsing hans“. Voru hon
um þá dæmdar jarðimar þar til Þór-
olfur gæti leitt lögleg vitni að því, að
Páll hefði gert löglegan samning við Ög
mund með vottum og handsölum.
P áll Vigfúson andaðist 1570. Erf-
ingjar hans_ voru tvær systur hans,
Guðríður í Ási og Anna á Stóruborg.
Skifti eftir hann fóru fram á þriggja
hreppa þingi í Lambey 19. maí 1570 og
stóð fyrir þeim Þórður Guðmundsson
lögmaður í umboði Ólafs Bagge fógeta.
„Lofaði Árni Gíslason vegna Guðríðar
Vigfúsdóttur og Hjalti Magnússon vegna
Önnu með handsölum að halda þau
skifti, er dómsmenn gerðu“. Fékk Guð-
riður í sinn hlut 330 hndr. í fasteignum,
en Anna hlaut 410 hndr. og þar í „suð-
ur við Sund: Engey og Laugarnes 50
hndr. og Víkurpartur fyrir Seltjarnar-X
nesi 20 hndr.“ Hér skakkar bvorki meira
né minna en 80 hndr. á systraarfinum,
hvað Anna fær meira í sihn hlut.
Væri of djarft að gizka á, að það hefði
verið vegna þess, að jarðeigmrnar
„suður við Sund“ hafi þótt vonarpen-
ingur?
Nú hófust málaferli mikil út af þesu
og Magnús Hjaltason, sonur Önnu
lagði undir sig Laugames og Engey. Og
það var ekki fyr en 1599 að erfingjum
Þórolfs voru dæmdar jarðirnar. Hafði
verið lagður fram vottfestur samningur
Páls og Ögmundar biskups og sannaðist
það, að Páll hafði tekið til sín jörðina
Arngeirssta'ði og haft nytjar hennar til
æviloka, en hún síðan gengið til erf-
inigja hans (lent í hlut Guðríðar).
En þá var eftir Austurparturinn í
Reykjavík. Honum hefir Þórolfur Ey-
olfsson fangað á einhvern hátt, því að
nú taldist eigandi hans Ásbjörn nokkur
Jónsson og bjó sonur hans Jón lögréttu
maður á partinum.
E ftir Ólaf Ólafsson lögréttumann
og kirkjubónda í Reykjavík, eignaðist
jörðina (þessi 40 hndr.) Ormur Jónson
sýslumaður. Hann var merkisroaður og
hafði sýsluvöld bæði í Ámesþingi og
Þverárþingi sunnan Hvítár nm hríð.
Hann bjó á kirkjustaðnum til æviloka
(1564) og húsaði bæinn mjög vei.
Tveir voru synir hans, Narfi og Ög-
mundur. Vom gerð arfskifti þeirra á
Allþingi 5. júlí 1566. Hafði Orrour mælt
svo fyrir, að Reykjavík skyldi ekki
hlutast sundur, heldur kæmi hún öll í
hlut Narfa. Voru svo lagðir fram reikn-
ingar Orms um það hve mikið hvor
þeirra bræðra hefði fengið af lausafé
hjá sér, og reyndist svo, að Narfi nafði
haft 22 hndr. meira úr föðurgarði en
Ögmundur. Ákváðu dómsmenn að Ög-
mundur skyldi fá þar til jafnaðar í sinn
hlut, jörðina Gröf í Ytrahrepp 20 hndr.
að dýrleika, Narfi skyldi eignast 40
hndr. í Reykjavík,, en Ögmundur 40
hndr. í Deildartungu í 3orgarfirði. „En
fyrir það oss virtist jarðamunur mikill
sakir húsagarða og annara aftekta, þá
skyldi Narfi af sínum peningum fá ög-
mundi 15 hndr. ofan á Deildartungu —
eða 10 málnytukúgildi og 5 hndr. í þarf
legum peningum". Má á þessu sjá að
vel hefir verið hýst á kirkjustaðnum í
Reykjavík um þær mundir. Nokkrar
greinir urði í með þeim bræðrum út
af Reykjavík, en það þarf ekki að ræða
hér, en geta má þess að Narfi hélt jörð-
inni.
Þegar hér var komið mun honum
hafa verið mjög í mun að sameina ja-ó-
arpartana, svo að Reykjavík væri ein
og óskift.
En það voru fleiri, sem höfðu auga-
stað á Reykjavík um þær mundir. Ku.i-
ungsvaldið á Bessastöðum vildi ná
tangarhaldi á henni, og hjá því helgaði
tilgangurinn meðalið. Það táidi því Ög-
mundi Ormssyni trú um,' að Ormi
sýslumanni látnum, að hann ætti að
taka að erfðum eftir föður sinn helm-
inginn af eign hans í Reykja/vik, eða
20 hndr. Og síðan fékk konungsvaidið
Ögmund til þess að afsala konungi sín-
um parti í Reykjavík fyrir Hrolfsskála
og Lambastaði á Seltjarnarnesi. Þessi
búhnykkur konungsvaldsins var þó úr
sögunni þegar arfskifti þeirra bræðra
voru staðfest á Alþingi 1566.
Ásbjörn Jónsson, sá er talinn var eig
andi að Austurparti í Reykjavík, hafði
nú misst konu sína, Þorbjörgu Guð-
mundsdóttur, og hafði hann fengið scn-
um sínum, Jóni og Þórði, 10 hndr. í
jarðarpartinum í móðurarf, en hin 10
hndr. hafði hann veðsett þeim fyrir því,
er þeim kynni að bera meira úr búiuu.
Svo er það 16. september 1569 að
Narfi kaupir Austurpartinn af þeim
bræðrum. Voru vottar að kaupunum
Sveinn Arason, Gísli Böðvarson, Jón
Jónsson og Jón Þorvaldsson. Vottuðu
þeir að bræðurnir Jón og Þórður Ás-
bjarnarsynir „selduu Narfa 20 hndr. í
Reykjavík, sem kallaðist Austurpartur-
inn eða svo mikið, sem þeir máttu fram-
ast eiga og sér bæri eftir þeirra sálugu
móður. Tilskyldu þeir, að Narfi skyldi
standa sér fyrir skuld og skaða, hvort
sem hann næði þeim Víkurparti eða
ekki, og því lofaði Narfi. Svo og gáfu
þeir honum al!a lagasókn á þessum 20
hndr., Víkurparti, sem frekast þeir
mætti með lögum gera“.
að skilyrði settu þeir líka, að
Narfi skyldi greiða hvorum þeirra 10
hundruð þegar í stað, og það gerði
Narfi. En eins og á kaupsamningnum
má sjá, hefir ekki allt verið hreint og
óskorað um eignarrétt þeirra bræðra á
Austurpartinum, enda hófust brátt mik-
il og flókin málaferli út af þessum kaup
um, annars vegar út af eignarheimild
þeirra Ásbjarnarsona, en á hinn bóginn
krafðist Magriús Hjaltason í Teigi þess
að fá viðurkenndan eignarétt Önnu móð
ur sinnar, samkvæmt skiftabréfi eftir
Pál lögmann bróður bennar.
En það mun hafa verið fyrsta verk
Narfa eftir að hann fékk afsal fyrir
Austurpartinum að sameina hann höfuð
bólinu. Bæinn hjá tjörninni hefir hann
látið standa og gert hann að hjáleigu.
En srvo fljótt sé farið yfir sögu, þá
náði Narfi eignarhaldi á þeirn 10 hndr.
er þeir Ásbjarnarsynir hpfðu fengið
í móðurárf. En um hin 10 hndr. fór á
annan veg, því að þau kúgaði konungs-
valdið af honum meðan málaferlin stóðu
sem hæst út af Austurpartinum. Eru um
það óyggjandi heimildir þar sem er
vitnisburðarbréf Odds biskups Einars-
sonar í Skálholti og Jóns prest Þorsteins
sonar um framburð Tómasar Jónssonar
í Skildinganesi. í því bréfi segir svo:
— Vér vorum staddir í Vík á Seltjam
arnesi 22. ágúst 1600 og heyrðum við
Tómas Jónsson meðkenna, að það gamla
bréf um Arnarhól, hvert Narfi bar fram
fyrir oss með þremur innsiglum, það
hafi hann séð, áður en Narfi meðtók
Vík.
í öðru lagi lýsti Tómas því fyrir oss,
að hann vissi ekki belur en Narfi Orms
son hafi nauðugur játað af sér 10 hndr.
í Vík í tíð höfuðsmannsins Lauritz Kruz,
því Narfa hafði verið hótað stokki, og
hann grátandi verið þá hann lagði fram
þann sama part í höfuðsmannsins va-ld,-
Tengdir voru með þeim biskupi og
Narfa, því að Gísli bróðir biskups átti
Þórnýu dóttur Narfa. Má á þessu sjá,
að biskup mun hafa ætlað að reyna að
rétta hlut Narfa, þótt ekki tækist það.
En um þessa kúgun höfuðsmannsins seg
ir Klemens Jónsson svo í sögu Reykja-
yíkur: „Þetta sýnir áþreifanlega ósvífni
Bessastaðavaldsins; rosknum, vel metn-
um lögréttumanni og sýslumanni er
þröngvað, með hótun um likamlegt of-
beldi eða gapastokki, til að láta af hendi
part af föðurieifð sinn“.
I grein um Narfa í Lesbók Morgun
blaðsins 11. nóv. 1956, gat ég þess til,
að vera mætti að höfuðsmaður hefði
ekki beitt þessu ofbeldi til þess að ná
þessum 10 hndr. undir konung, heldur
hafi hann gert það íyrir einhvern ann-
an. Hafði ég þá helzt í huga Magnus
Hjaltason og að þetta hefði verið nokk-
urs konar sárabætur fyrir hann að fá
þennan part. En þetta mun ekki vera
rétt. Höfuðsmaðurinn hefir séð sér leik
á borði þegar málaferlin stóðu sem hæst
til þess að gera kröfur í Vikurland vegna
Arnarhóls, sem konungur hafði þá
slegið eign sinni á. Dreg ég þetta bæði
af orðalagi í frásögn Tómasar í Skild-
inganesi, og eins af hinu, að 11. og 12.
september 1600 iét Þórður iögmaður
Guðmundsson gera áreið á landamerki
milli Víkur og Arnarhóls. Segir í é-
reiðardóminuim, að landamerki milli Vík
ur og Arnarhóls sé eftir því sem haldið
hefir veri'ð og það innsiglað bréf inni-
heldur, sem Narfi Ormsson bar fram.—
Var þetta síðan samþykkt daginn eftir
á rétturn þingstað í Kópavogi með lófa-
taki alls almennings. Joachim Solke um-
boðsmaður á Bessastöðum og löigmað-
urinn spurðu eftir hvort menn vissu
ekki önnur landamerki sannari, en því
var svarað, að enginn vissi sannara.
Þrátt fyrir þetta fékk Narfi ekki hlut
sinn réttan. Það voru Hlíðarhúsin, sem
þá gengu undan Reykjavík, og urðu
sjálfstætt lögbýli, en höfðu áður verið
hjáleiga. Annars virðist svo, sem Narfi
hafi afsalað sér þeim 10 hndr. úr Ás-
bjamarsona parti, sem seld vom með
fororði, en höfuðsmaður heldur viljað
fá Hlíðarhús en helminginn úr Austur-
partinum. En hvernig sem það hefir
verið, þá helzt þó konungi ekki lengi á
HMðarhúsunum, og virðist það hafa
verið vegna þess, að ekki voru enn út-
kljáð málin út af samningi þeirra Fáls
lögmanns og Ögmundax biskups.
Narfi sýslumaður Ormsson andaðist
17. júlí 1613. Þá greip Herluf Daae
höfuðsmaður tækifærið og fékk ekkju
hans til þess að selja konungi jörðina
fyrir jarðirnar Bakka, Laugarvatn og
Kiðafell. Þá er Reykjalvík ekki talin
nema 50 hndr. og sést á því, að Hlíðar-
húsin eru þá gengin undan hennL
IVÍeðal barna Þórolfs Eyolfssonar
frá Hjalla var Jarþrúður, kona séra
Jóns Krákssonar í Görðum. Dóttir þeirra
var Margrét kona Gísla lögmanns Há-
konarsonar, og bjó hann fyrst í Laugar-
nesi og Engey, eins og fyr segir.
Aftan við IV. bindi Alþingisbókar
stendur þessi athugasemd viðvíkjandi
árunum 1615-1616:
„Þegar höfuðsmanna og Bessastaða-
valdið var að ná undir sig til hlítar jörð-
inni Reykjavik á Seltjarnarniesi, hefif
Gísla lögmanni Hákonarsyni verið lítið
um það gefið, því að hann átti stórjarð-
ir í nágrenninu, Laugarnes og Engey x)
Hafa orðið greinar út af því á Alþingi.
1615 og 1616, þó að full skil fáist nú
ekki á því, af því að Alþingisbækurnar
eru glataðar. En konungsvaldið náði
Framhald á bls. 12.
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
34. tbl. 1964