Lesbók Morgunblaðsins - 15.11.1964, Blaðsíða 12

ÁRNI ÓLA
Framhald af bls 6.
að fullu jörðinni-með ,,makaskiftabréfi“
19. april 1616“.
Ég hygg, að þessar „greinir" á Alþingi
hafi verið út af Austurpartinum í
Reykjarvík, sem Ögmundur biskup fékk
hjá Páli lögmanni, og sýni, að sá partur
hafi gengið til Þórolfs eins og Laugar-
nes o>g Engey. Nú var sigur unninn í
deilunum við Önnu á Stóruborg út af
Laugarnesi og Engey. En eftir var
Austurparturinn, og stóð nú Magnús
sonur Önnu í þungu stríði að fá hann
sér daemdan. Þá skarst konungsvaldið I
leikinn og hrifsaði til sín með megnum
yfirgangi helming Austurpartsins, 10
hndr., sem var orðinn aðal þrætueplið.
Þetta mun Gísia lögmanni ekki hafa
líkað. Hann mundi ekki hafa unnt Magn
úsi Hjaitasyni þess að fá sér tildæmdan
partinn, þar sem hann hafði áður tapað
málinu út af Laugarnesi og Engey. Og
enn siður mun Gísli hafa unnað kon-
ungsvaldinu þess að krsekja í hluta af
eign, sem Þórolfur Eyolfsson hafði feng
ið með sömu réttindum og hinar jarð-
irnar. Þess vegna mun Gísli hafa kraf-
ist þess af konungsvaldinu, að það af-
salaði sér Hlíðarhúsum (eða 10 hndr.
úr Reykjavík) sem löglegum ættararfi
konu sinnar. Út af þessu hafa deilumar
verið á Alþingi 1615 og 1616 milli hans
og konun'gsva.’dsins. Og Gísli hefir sigr
að í þeirri viðureign.
Þessa ályktun dreg ég af því, að í
Jarðabókinni 1703, er Elín Hákonardótt
ir, sonardóttir Gísla lögimanns, talin
eigandi Laugamess, Engeyar og Hlíðar-
húsa. En hvernig Gísli lögmaður hefir
haft sitt mál fram og náð eignarhaldi
á Hlíðarhúsum, dregið þá burst úr nefi
höfuðsm.annsins á-Bessastöðum, fæst nú
ólíklega upp grafið. En hvernig hefði
hann átt að ná í Hlíðarhúsin, þessi 10
x) Þær hafði hann fengið með konu
sinni.
hndr. sem Bessastaðavaldið kúgaði af
Narfa nema þau hefði dæmst ættararf-
ur konu hans, eins og Laugarnes og
Engey?
Tíkjum þá aftur að bænum, sem
stóð á Austurpartinum í Reykjaivík og
Narfi mun hafa gert að hjáleigu þegar
hann eignaðist partinn. Hefir hann þá
sel't einhverjum manni bæarhúsin og
leigt honum landsnytjar. Þetta breytist
ekkert þegar konun.gur eignast jörðina.
Þegar Jarðabókin er samin 1703, eru
taldar 8 hjáleigur með Reykjavík, og
eru þær allar kunnai — nema ein. Um
hana stendur svo í Jarðabókinni: „Hjá-
leiga fimmta, heima við bæinn, ónafn-
gift. Landskuld 60 alnir. Kvaðir: for-
mennska árið um kring og fær þó hús-
maðurinn þar til 20 al. í formannskaup.
Dagsláttur einn. Að styrkja til flutn-
inga Bessastaða-manna og falkaburðar.
Kvikfénaður 2 kýr, 1 káifur, 5 ær, 1
sauður tvævetur, 1 sauður veturgam-
all, 1 lamb, 1 hestur. Fóðrast kann 2
kýr og einn kálfur. Eldiviðartak af mó-
skurði nægilegt".
Ekki er þessi hjáleiga nafnlaus vegna
þess að hún sé svo léleg og ómerkileg.
Það var hreint ekki léleg hjáleiga, þar
sem hægt var að hafa tvær kýr og kálf
á fóðrum. Af hinum hjáleigum Reykja-
víkur eru það aðeins tvær, þar sem
landskuld er hærri, í Landakoti 90 alnir
og Skáiholtskoti 75 alnir. Á þessum hjá
leigum er líka heyskapur meiri, svo að
hægt er að fóðra þar 3 kýr. í Gölu-
húsum, þar sem stundum var stórbú,
var landskuld 50 alnir, í Grjóta 40 a.lnir,
í Stöðlakoti 50 alnir, í Hólakoti 30 alnir.
Melshús eru talin jöfn hinni nafnlausu
hjáleigu, þar var landskuld 60 alnir. En
í Melshúsum bjuggu löngum virðinga-
menn, eins og sést á því, að þeir voru
kallaðir „monsjörar“ og konur þeirra
„maddöm’ur“.
Kort eftlr Sörr.und Hólm þar sem eru merkt bæjarhús meff B, húsið lengst
sunnan viff kirkjugarðinn er nafnlausa hjáleigan (D- ti'. vinstri), en D- til
hægri er ullarstofan.
Vikurbóndi átti að leggja við til húsa
bóta handa Grjóta- og Hólakoti. Á hin
um hjáleigunum áttu leiguliðar að
halda við húsunum og hafa því senni-
lega átt þau sjálfir, enda gengu bæim-
ir kaupuim og sölum.
Þessi ónefnda hjáleiga hygg ég að
verið hafi bærinn á Austurpartinum,
og má draga nokkrar líkur að því, að
svo hafi verið. Á uppdrætti Hoffgaards
1715, sem Kálund fann og sýnir að
Víkurbærinn stóð fyrir vestan kirkju-
garðinn, sést einnig annar bær suður
við Tjörnina, og ætti það að vera þessi
nafnlausa hjáleiga.
egar konungur gefur- jörðina
Reykjavík handa verksmiðjunum, var
Reykjavíkurbær rifinn að mestu og
verksmiðjuhús reist á rústunum. Þó
voru ekki öll húsin rifin. Á uppdrætti
Sæmundar Holms 1789 stendur að Ullar
stofan og skálinn sé „bæiarhús“. Hvað
á Sæmundur við með því, ef það eru
ekki hús, sem áður fylgdu Reykjavík-
urbæ? Urri skálann vitum vér að það er
rétt, hann var eitt af húsum gamla bæ-
arins. Og Ullarstofan var mikið torf-
hús, þiijað í hólf og gólf, og hefir
sennilega verið baðstofan í Vík. En
svo er syðsta húsið sunnan Aðalstrætis
einnig nefnt „bæarhús", og ætti það
því að vera bærinn á Austurpartinum
eða nafnlausa hjáleigan. Þessi hjáleiga
hefir brátt misst grasnyt sína þegar
verksmiðjurnar komu, því að þær leggja
undir sig túnin. En hús hennar þurfti
ekki að rífa að heldur, því að þau átti hjá
leigubóndinn. Hann hefir sennilega
fengið atvinnu við verksmiðjurnax og
búið í bænurn áfram.
Það er .einnig athyglisvert að „ónefnda
hjáleigan“ er sú eina af hjáleigum
Reykjavíkur sem hverfur um leið og
verksmiðjurnar koma. Hinna allra er
getið þegar bærinn fær kaupstaðarétt-
indi 1786 og eins í útmælingu 1792. En
það hefir að öllu leyti verið heppileg-
ast að láta bæinn standa, meðan enn
var lítið um vistarverur hönda því að-
komufólki, sem vann við verksimiðjurn
ar. Þar gátu nokkrir menn fengið ínni
á meðan verksmiðjurnar voru að koma
upp húsakosti handa fólkinu. En i
skrá um eignir verksmiðjanna 1774, er
talinn „bær“ sem þær hafi keypt og
hafi verið á lóð þeirra. (En Bæj, köbt
paa Indretningernes Grund). Þessi bær
hefir sennilega verið keyptur einu
eða tveimur árum áður, og gat ekki
verið um að ræða neinn annan bæ á
þessum stað, en bærinn sem áður stóð
á Austurpartinum, eða hina nafnlausu
hjáleigu, sem getið er í Jarðabókinni.
etta hlýtur að vera sá Reykja-
víkurbær, sem gamla konan úr Örfirisey
mundi eftir, samkvæmt því er Sigurð-
ur Guðmundsson gróf upp. Að vísu er
. sá bær ofurlítið sunnar en sagt er, en
staðsetningin gat ruglast, er sögnin
barst milli manna. Haft var eftir gömlu
konumii, að Reykjavíkurbær hefði stað
ið þar sem gamli klúbburinn reis
seinna. Er því rétt að athuga hvernig
húsum var skipað fyrir sunnan kirkju-
garðinn um það leyti er verslunin flutt
ist úr Örfirisey til Reykjaivíkur. Til
glöggvari skilnings skal miðað við Tjarn-
argötu, en þá var hún aðeins stigur
milli húsanna. Er mér næst að halda að
þetta hafi upphaflega verið gatan heim
að bænum á Austurpartinum heimreið-
in, og húsum verksmiðjanna hafi verið
skipað beggja megin við þá götu.
Austan við stíginn var Smiðjan nyrzt.
Sunnan við hana var íbúð fyrir kaðlara
reist 1771, en næst þar fyrir sunnan var
íbúð vefarasveina, reist nokkru áður.
Fleiri hús voru ekki þeim megin. Vest-
an við stíginn var nyrzt Litunarhúsið,
sem flutt var hingað frá Elliðaánum
1763, og hjá því var reist geymsluhús
1772. Þar sem þessi hús stóðu reis seinna
gamli klúbburinn og síðan nýi klúbbur-
inn við hlið hans. (Nú stendur þar hús
Hjálpræðishersins). Fyrir sunnan Litun
arhúsið var Beykisíbúðin (seinna Brúns
bær), og nokkurn kipp þar fyrir sunnan
var „fimmta hjáleigan", eða hús henn
ar. Það hlýtur að vera sá „bær“, sem
verksmiðjumar keyptu á lóð sinni, því
að hvergi annars staðar hefir hann get
að staðið. Og við þennan bæ létu verk
smiðjurnar reisa Lóskerabýlið, eftir að
þær höfðu keypt bæinn. Þetta eru þá
þær byggingar, (auk smákofa til
geymslu fyrir mó o.fl.), sem stóðu fyrir
sunnan kirkjugarðinn í þann mund, er
verslun.arhúsin voru sett niður nyrzt í
Aðalstræti x).
Nú er það merkilegt, að laust fyrir
aldamótin 1800, er bærinn sem verk-
smiðjurnar keyptu (og Lóskerabýlið)
nefndur Suðurbær í kirkjubókum
Reykjavíkur. Gæti það bent til gamall-
ar málvenju, að bærinn á Austurpartin-
um hafi verið nefndur í daglegu tali
„suðurbærinn í Vík“, enda þótt það
nafn væri ekki skjalfest. Þegar býlið er
svo gert að hjáleigu, hefir ekki þótt
hæfa að það héti Vík lengur, og eins
hefir þótt ankannalegt að kalia hjá-
leiguna Suðurbæ. Suðurkot hefði getað
komið til greina, en það festist ekki við
hana og því var hún „ónafngift" þar
x) Það er ekki rétt hjá Eiríki Briem,
að seint á 18. öld hafi bær getað staðið
þar,. sem klúbburinn kom seinna. Þar
var Litunarhúsið. Og hafi gamla kon-
an hans Sigurðar málara ekki verið orð
in elliær þegar hún sagði frá því hvar
Reykjavíkurbær hefði staðið, þá hefir
hún sagt að hann hefði staðið sunnan
við klúbbinn, en það svo skolast í munni
þeirra, er höfðu sögnina eftir henni.
Hún hefir átt við hjáleigubæinn, sem
áður var bærinn á Austurpartinum í
Vík og gekk undir sama nafni og höfuð
bólið. Þennan bæ keyptu verksmiðjurn
ar sjö eða átta árum áður en verslunar
húsin voru flutt úr Örfirisey.
til verksmiðjurnar eignuðust Reykjavík.
Hitt væri afar eðlilegt og skiljanlegt að
í munni manna hefði býlið alltaf heitið
„Suðurbær“ og svo hafi séra Brynjólfur
Sivertsen, sem var þjóðlegur maður,
tekið nafnið upp í húsvitjunarbók sína.
En upp frá því hét býlið Suðurbær,
þangað til það var rifið. Sumir taLa um
tvo Suðurbæi, og er þá átt við þetta
býli og Lóskerabýlið. Þarna voru lengi
tveir ábúendur og munu þeir seinast
hafa búið þar Ólafur Jónsson timbur-
maður og Guðmundur Hannesson böðull,
öðru nafni fjósarauður. Jón biskup
Helgason segir: „Suðurbæirnir svo-
nefndu voru báðir horfnir úr sögunni
1860, annar allöngu fyr“. Þótti þá að
því landhreinsun.
Hér hefi ég reynt að sýna og sanna
hvemig á því stendur, að sú missögn
hefir upp komið, að landnámsbærinn
Reykjavík hafi staðið annars staðar en
syðst í Aðalstræti vestanverðu. En það
var vegna þess, að um langt skeið voru
hér tveir bæir og hét Vik hvor tveggja.
Einhvern tíma fyrir 1478 hefir Reykja
vík skifzt í tvö býli. Höfuðbólið sem áð
ur var 60 hndr. er nú 40 hndr., en hinn
hlutinn 20 hndr. eða þriðjungur jarð-
arinnar. Þessi hluti nefnist Austurpart-
ur og á honum er reistur bær, kippkorn
fyrir sunnan höftiðbólið, og þessi bær
nefnist líka Vík, og það hefir villt seinni
tím.a menn.
Þegar Narfi Ormsson kaupir Austur-
partinn og sameinar hann sínum hluta
lætur hann syðri bæinn standa, en ger-
ir hann að hjáleigu. Þessarar hjáleigu
er getið í Jarðabókinni 1703, en hún er
þá nafnlaus. En þagar verksmiðjurnar
eignast Kvosina, leggja þær undir sig
Austurvöli og þar með . er hjáleigan
svift allri grasnyt. Hún hverfur því úr
sögunni, ein allra hjáleiga Reykjavíkur,
vegna þess að hún stóð á lóð verksimiðj
anna. Ekki hefir hjáleigubærinn þó ver
ið rifinn, vegna þess að hann var einka
eign og fylgdi ekki jsirðargjöf konungs.
Þessi hjáleigubær er sýndur á korti
Hoffgaards 1715, og á korti Sæmundar
Holms sem „bæarhús“. En um 1772-73
kaupa verksmiðjurnar þennan bæ og
síðan telst hann með húsum þeirra.
Laust fyrir aldamótin 1800, er þessi
bær nefndur Suðurbær í kirkjubókum
Reykjavíkur. Það gæti bent til þess, að
bærinn á Austurpartinum hefði verið
nefndur „suðurbær í Vík“, til aðgrein
ingar frá höfuðbólinu, og það nafn síð
an loðað við hann í daglegu tali, enda
þótt aldrei væri það skjalfest. En að
Suðurbæamafninu skúli skjóta þama
upp allt í einu í kirkjubókunum, getur
stafað af því að séra Brynjólfur Sivert-
sen hafi ekki viljað láta það gleymast,
úr því að bærinn var þá ekki lengur
eign verksmiðjanna.
Þessi bær stóð þarna fram um miðja
19. öld og hafði þá staðið á þessum stað
um nær 400 gr og lengstum heitið Vík-
urbær. Þegar höfuðbólið hafði verið rif
ið, en þessi bær stóð eftir, og stóð enn
um nær 100 ár, þá var ekki undarlegt
að upp kæmi sú skoðun, að þetta væri
hinn upphaflegi Víkurbær.
En þessi bær var ekki hinn upphaflegi
landnámsbær og hann átti ekkert skyh
við Ingólf Arnarson.
HAGALAGÐAR
Only honest faces.
Hinigað kom fyrir einum 20 árum
burgeis úr Bandafylkjum. Hann var
eitthvað lifrarsjúkur, fúll og fámáll,
Þorlákur kaupmaður Johnsen var að
hafa ofan af fyrir honum og fór
með hann upp á þing. Lengi var
Ameríkukarlinn að virða fyrir sér
þingmennina, stundi síðan þungan
og mælti: „Only honest faces“ (Það
skín út úr þeim öllum ráðvendnin.)
Eitthvað annað en að sjá okkar
scoundrels (erkifanta) á löggjafar-
bekkjunum vestra".
N. Kbl.)
12 LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
34. tbl. 1964