Lesbók Morgunblaðsins - 31.01.1965, Blaðsíða 4

Oscar Clauserr: PresfasÖgur 18
GODDALA-FEÐGAR
um að taka allan v!ð tíl kirkjubygg-
ingarinnar af rekum Hóladómkinkju,
og loks lofar hans herradómur „að
leggja til orð sín“ við Ábæjarsóknar-
menn, að þeir styrki prest til aðflutn-
inga og annars, som hann kunni að
þurfa með. — En ef presfur vilji ekki
taka þessu tilboði, kveðst biskup sjálf
ur munu byggja kirkjuna.
Hér verður sagt frá þrem feðgum,
lem hver eftir annan voru prestar í Goð-
dölum í Skagafirði. einu afskekktasta
brauði landsins, á árunum 1713-1794, eða
nærri alla 18. öldina.
Fyrstur þeirra var síra Páll Sveins-
eon, og var hann kominn af góðum
guðsþjónum í báðar ættir. Hann var
sonur síra Sveins á Barði í Fljótum,
Jónssonar frá Siglunesi, en móðir hans
var madama Björg Ólafsdóttir prests
á Breiðabólsstað í Vesturhópi, Erlends
•onar.
Síra Páll var fæddur á Barði í
Fljótum 1650. Hann var fyrst látinn í
Hólaskóla, en af eirdiverjum ástæðum
lauk hann þar ekki námi, og brá hann
sér þá nokkru síðar suður í Ská’lholt
og útskrifaðist þaðan af Magister
Þórði Þorlákssyni árið 1681, en var þá
orðinn 31 árs að aldri. — Þá fékk hann
Kjalarnesþing og vígðist þangað árið,
sem hann útskrifaðist úr skóla. Þar var
hann svo prestur í rúm 30 ár og bjó
í Brautarholti. — Espólín segir frá því,
að síra Páll hafi átt andstætt þarna
syðra. Hann átti þar í miklu þrasi við
sóknarbörn sín, en þó einkum við einn
mektar bónda, Sigurð nokkum Núps-
son á Esjubergi, enda miun hann hafa
verið karl í krapinu, sem ekki varð
neitt uppnuminn, þó að guðsmaðurinn
i Brautarholti væri öðru megin. Að
lokum fór það svo, að síra Páll gafst
upp í þessum deilum við hin elskulegu
sóknarbörn sín, og sagði brauðinu lausu.
Síra Páll var vel að sér, en skaplyndi
hans hofur verið nokkuð einkennilegt,
og mun hann ekki hafa haft neitt á
móti því að slá- í brýnu við rnenn ef
svo bar undir. — Síra Jón Halldórs-
son, hinn fróði prófastur í Hítardal, fer
svofelldum orðum um síra Pál „að hann
væri ekki ólærður í málfræði og skáld-
skap, en stundum samvizku þungur og
ætti oft í þrasi við sóknarfólk sitt“.
, E ftir að síra Páli hafði sagt Kjal-
arnesþingum lausum árið 1711, varð
hann að flytja úr BrautarhoJti, en þá
fiettist hann að í Skrauthólum á Kjalar-
nesi og bjó þar brauðlaust í 1 ár. Þá vildi
honum þáð happ til, að einn stéttar-
bræðra hans, síra Guðmundur Eiríksson
ó Sauðafelli í Dölum, hafði gjörzt brot-
legur við lög kirkjunnar. Brot hans
var „of fljót barneign með konu sinni“,
þ.e.a.s. þessi góðu prestshjón í DöCun-
uim höfðu verið of bráðlát og fljót á sér,
eftir strönigustu reglum kirkjunnar, því
að blessuð madaman var svo óheppin,
að hafa alið manni sínum bam áður en
9 mánuðir voru liðnir frá brúðkaups-
degi þeirra. — Þessi atburður þótti nú
það hneyksli fyrir 250 árum, að Sauða-
fellsklerkur var dæindur til að vera í
útistöðu frá brauði sínu í heilt ár,- en
þ.e. að hann mátti erigu brauði þjóna og
ekkert embættisverk framkvæma þetta
árið. — Síra Páll fór síðan vestur í
Dali og þjónaði Sauðafelli í þessum
leiðu forfölluim stéttarbróður síns, síra
Guðmundar. Á þessu ári hefur hann ef
laust kynnzt Oddi lögmanni Sigurðs-
syni, sem þá bjó á Narfeyri við mikil
völd, því að vorið eftir veitti lögmað-
yr honum Goðdali. Þá var prestur orð-
'inn rúmlega sextugur og er veitinga-
bréfið dagsett á Narfeyri 20. sept. 1713.
Öllum sagnariturum ber saman um
það, að síra Páll hafi verið skarp-
gáfaður maður. en Daði fró'ði Níelsson
hætir því við, að hann hafi verið „nokk
uð óviðfelldinn og hégómlegur í sumu",
og þessu til staðfestu segist Daði hafa
heyrt síra Páli eignuð harla kátf.eg
vísa, sem hann á að hafa mælt fram
í prédikunarstóli, eitt sinn, 1. sunnu-
dag ef'tir Trinitatis, en vísan er svona:
Með svoddan móti safnast auður,
seggir skammta úr hnefa,
en þótt verði ellidauður,
aldrei skal ég gefa.
Ósennilegt er að vísa þessi sé rétt
feðruð hjá Daða. — Síðasta hending
hennar ætti að benda til þess, að prest
ur hafi verið nirfill og fastur á fjár-
muni, en hvergi hef ég þó fundið þess
getið, að svo hafi verið.
JL yrstu þrjú árin eftir að síra Páll
var kominn norður í Goðdali er friður
og spekt í kringum hann, en eftir það
fer að hvessa. Nú er það sjáiltfur Hó!a-
biskup, sem bann á í höggi við, útaf
prestsþjónustinni að Ábæjarkirkju í
Austurárdal, sem hafði verið annexía
frá Goðdölum síðan eftir siðaskiptin. —
Utaf þessu átti síra Páll í deilu við
herra Stein bisikup, í 8 ár, og kom málið
fyxir á 5 prestastefnum í röð, á árun-
um 1716-24, en enginn fékkst botninn
í því. — Prestur hélt því fram, að Á-
bær hafi aldrei, lagalega séð, verið ann
exía frá Go’ðdölum, heldur hafi sóknin
aðeL— heyrt til Goðdalakirkju. Svona
hafi þetta verið í katólskum sið og
svona sé það enn, en biskup hélt hins-
vegar fram skilyrðislausri skyldu Goð-
dalaklerks til þess að þjóna Ábæjar-
kirkju. — Vissulega var presti mikil
rátt fyrir þetta góða tilboð bisk
upsins, var prestur ófáanljegur til þess
að ganga að því, en kvaðst halda sig
hiklaust að veitingabréfinu frá Oddi
lögmanni, sem leggi sér engar skyld-
ur á herðar viðvíkjandi guðshúsinu í
Ábæ, og getur þess um leið, að þessu
bréfi lögmannsins geti enginn breytt
nema hans Majestæt, eða m.ö!o. enginn
nema konungurinn sjálfur.
f þessu þaufi og þrasi stóðu þessir
guðsmenn árum saman, eins og að fram
an greinir, en loks tókst góðum mönn
um með sinni „íblöndun" að binda
enda á þetta stapp á milli þeirra. —
Prestur sættist að lokum á það, að
hann skyldi fá teikjur kirkjunnar, og
byggja hana upp. — En svo þreyttur
var hans herradómur biskupinn á Hól
um orðinn af þessari löngu deilu, að
hann setti að ski'lyrði fyrir sáttinni, að
preslur mæddi sig ekki oftar með
..slíku þrasi og þrjózku," en þjóni í
framtíðinni ÁbæjarKirkju átölulaust. —
Þessu lofaði síra Páll og með því var
málinu lokið. Um þessa þrætu má lesa
nákvæmar í kopiubók herra Steins
biskups.
SLra Páll dó í Goðdölum árið 1736,
86 ára gamall, og hafði verið prestur í
54 ár. — Um hann sagir Sighvatur
Borgfidðingur (Præ XIV, 665), að hann
hafi verið „frómlyndur maður, lærður,
og góður búhö!dur.“ Kona hans var

vorkunn þó að hann vildi losna við að
'þurfa að þjóna Ábæ, bæði var það, að
hann var orðinn gamall maður, rúm-
lega sjötugur, og svo hitt, að hið mikla
vatnsfall, Jökulsá, var á milli kirkn-
anna. Hún var þá uuðvitað óbrúuð, og
varð að ríða hana oftast í bóghnútu,
vetur og sumar, hvemig sem á stóð, í
hvert sinn er prestur varð að fara til
messu og þjónustu í Ábæjarsókn. Var
þetta erfitt fyrir Goðdalapresta, því að
þetta hélzt óbreytt næstu 240 ár, eða
þangað til Jökulsá var brúuð fyrir ör-
fáum árum, Einn Go'ðdalaprestur í lok
síðustu aldar. síra Vil'hjálmur Briem,
hefur lýst þessum erfiðleikum-í ágætri
frásögn, sem birtist fyrir nokkrum árum.
f þessari hörðu deilu síra Páls við
herra Stein Hólabiskup, gjörði hans
herradómur honum það tilboð, að prest
ur tæki, eins og venja hefði verið, all-
ar tíundir og • ljóstoll Ábæjar, gegn
þeirri skyldu, að byggja kirkjuna upp.
Einnig heimilaði nerra biskupinn hon
Þorbjörg dóttir Odds annálaritara á
Fitjum í Skorradal. Eiríkssonar, Odds-
úonar biskups Einarssonar. Þau voru
53 ár í hjónabandi og eignuðust 7
böm. Elzrt þeirra var síra Sveinn sem
varð eftirmaður föður síns í Goðdala-
brauði, eins og getur um hér á eftir.
S íra Sveinn Pálsson var fæddur
1688, og ólst upp hjá foreldrum sínum
í Brautarholti. Hann fór ungur í Skál-
hodtsskóla og útskrifaðist þaðan að-
eins 21 árs gamall, árið 1709. Eftir það
dvaldist hann með foreldrum sínum í
SkrauthóLum á Kja^arnesi næstu 2 ár-
in, en vorið 1711 fór hann með þeim
vestur að Sauðafelili í Dölum, eins og
að framan getur, og var þar einn árs-
tíma. Þaðan fluttist hann svo með þeim
morður að Goðdölum haustið 1713, en
þar lifði hann lífi sínu eftir það, og
fluttist þaðan aldrei eins og síðar getur.
Þegar hann var orðinn 28 ára gamall,
vígði herra Steinn biskup á Hóluim
ihann kapelán til föður síns, sem þá var
orðinn 67 ára gamall, en svo félck
hann Goðdali þegar faðir hans dó, 20 ár
um síðar, árið 1736. Kemur þetta heim
við það, sem Steinn biskup segir í
bréfi sínu til Lafrenz amtmanns á
Bessastöðum þegar hainn tilkynnir amt
manni dauða síra Páis gamiia. Þar get
ur hann þess, að síra Sveinn hafi verið
kapelán föður sins undafarin 20 ár,
og mæli hann eindregið með því að
honum sé veitt Goðdalabrauð, þar sem
hann sé „en from, ærlig og velbegavet
Præstemand", þ.e. guðhræddur, hei'ðar-
legur, og vel gáfaður prestur.
Eitthvað hafur séra Sveini kippt I
kynið til föður síns, um deilur og þraa
við sóknarmenn sína, því að á fyrsta
ári eftir að hann hafði tekið við brauð
inu. lenti hann í deilu útaf landamerkj-
um við nágranna sinn, bóndann í Vill-
inganesi. — í þessu miáli gaf biskupinn
síra Sæmundi prófasti Magnússyni í
Glaumbæ umboð til þess að koma fram
fyrir sína hönd og lagði fyrir hann um-
fram allt, að gæta þess að Goðdala-
kirkja yrði ekki afskipta, eða „aflaga
borin í þessari landamerkjadeilu." (Sbr.
kopiubók Steins biskups). —
Þegar Harboe biskup, hinn danski,
visiteraði Goðdali 4. júlí 1742 segir
hann, að síra Sveinn prestur hafi pre-
dikað sæmilega, svo að ekkert sé út
á það að setja, enda hafði Steinn biskup,
eins og áður getur, sagt hann, „en vel
begavet Præstemand“, en hinn danski
biskup er miður ánægður með bama-
fræðslu guðsimannsins í Goðdölum. Um
hana farast honum orð á þá leið, að
síra Sveinn sé með öllu óhæfur til
hennar, en þó reyndist 31 barn, sem
hann yfirheyrði, flest bókiæs. — Har-
boe segir prest lítið lærðan mann og
drykkfelldan og gaf biskup honum
því áminningu og aðvaraði hann um
að bæta ráð sitt, en hvergi er þess þó
sérstaklega getið, að síra Sveinn hafi
neitt breytit um lifsvenjur eftir heim-
sókn þessa hádanska preláta.
tf rátt fyrir þá agnúa, sem Harboe
fann á embættisfærslu síra Sveins,
má hiklaust telja hann með merkari
prestum sinnar samtíðar, og kom þar
til sérstaklega manndómur hans, diugn-
aður og atorka, enda hafa þessir kostir
orðið kynlægir með sfkoimendum hans
til þessa dags. Skal nú sagt frá dæmi
dugnaði síra Steins og framkvæmda-
þreki hans til sönnunar.
Á árunum fyrir og eftir miðja 18.
öld voru hin mestu harðindi hér á
landi. Eldgos, hafís, kúgun Dana, hung
ur og sóttir herjuðu þjóðina, s1 o að
landsfólkið féll úr hor í þúsundatali.
Sú saga h©fur að vísu verið svo oft
sögð, en þó aldrei of oft, ef vera kynni,
að þetta gæti vakið núlifandi kynslóð
til einhverrar meðvitundar um það, að
forfeður vorir hafi ekki alltaf vaðið
í peningum og getáð fleygt þeim út I
fullHominni vitleysu og fyrirsjónar-
leysi, eins og nú tíðkast svo mjög. —
Skal nú, aðeins til glöggvunar, lýst
ástandinu árið 1756, og stuðzt við það.
sem Espólín segir í árbókutm sinum: ')
Veturinn var mjög harður firú nýári,
einkum fyrir norðan og austan land,
og var hinn sjötti í röðinni af harð-
indavetrum. Hafís rak um á einmánuði
fyrir öllu Norðuriandi, og hlánaði
aldrei til krossimessu. — Katla hafði gos
ið árið áður, og varð nú megn óáran
„fyrir norðan og suður um .Borgarf jörð.“
— Fjöldi fjár og hrossa féll úr hor, 'og
margt manna flosnaði upp og komst á
vergang. — Fjöldi fólks féll líka úr
hungri og vesöid, en þó varð mann-
fellir meiri vestra. — Á útkjálkum varð
ástandið aumast, t.d. í Fljótunum nyrð-
ra. Þar lögðust í eyði um vorið 20 jarð-
ir, sem Hóladómkirkja átti .— Miklir
stuldir, sagir Espólín, að hafi verið um
Framhald á bls. 13.
U IX, 47.
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS-
4. töbl. 1965.