Lesbók Morgunblaðsins - 25.04.1965, Blaðsíða 1

| 15. tbl. 25.. apríl 1965. 40. árg. — |
lægt þriðjungi stærri en lunglið, á sér
að foreldri reikistjdrnu, sem er 5000
íúnnum stærri en hann sjálfur, Satúrnus.
>ví má skoða þetta par, jörðina og tungl
ið, sem tvöfalda reikistjörnu. Og sjávar-
fallaverkunin, sem á sér stað milli þess-
ara tveggja, á sér engin önnur dæmi eða
hliðstæðu í sólkerfinu. Viðnámið, sem
stafar ' af þessari flóknu samverkan
þeirra, hefur orðið til þess að hrinda
jörð og tungli lengra hvoru frá öðru en
þau voru upphaflega. Tunglið er nú
sem næst 240.000 mílur í burtu og
hreyfist eftir braut, sem er næstum
ihringlaga.
Hið sterka afl sjávarfallanna hefur
einnig dregið úr ferð tunglsins um
nokkra milljarða ára, svo að braut þess
kring um jörðina er það, sem kallað er
,,bundin“. Aðdráttarafl jarðarinnar
Peter Stubbs:
RÁÐGÁTA TUNGLSINS
Tunglið hefur verið hvati
mannsins til skáldskapar,
vottur að ástum hains, leiðtogi á næt
urferðum, stórnandi sjóferða og er
því býsna góður kunningi hans.
Og þrátt fyrir allan kunningsskap-
inn, er hann manninum ráðgáta.
Hver er samsetning mánans, og hvern
ig varð hann til? Fæddi jörðin hann af
sér í einlhverjum fæðingarhríðum með
miðflóttaafli? Eða eignaðist hún hann
með barnsráni í krafti aðdráttaraflsins?
Jafnvel færustu stærðfræðingar geta
ekki veitt fullnaðarsvar við þessari
spurningu, fyrr en þá að ein-hver okk-
er stigur fæti á yfirborð mánans og get-
ur tekið með sér sýnishorn af honum.
tangað til þetta verður, verðu.m við
í>ö láta okkur naegja vangavelturnar.
En aðalþýðing tunglrannsóknanna, er
sú, að svona sýnishorn gætu hugsanlaga
ifrætt visindamennina einmitt um það,
hvernig tunglið varð til. Og þá gætu
J>eir um leið fengið mikilvægar upp-
lýsingar um uppruna alls sólkerfisins.
F orvitnin um uppruna alheims-
ins er nýleg tegund mannlegrar forvitni
Forfeður okkar á fyrri öldum höfðu
jn-eiri áhuga á hugsanlegum töframætti
mánans og gildi hans sem átrúnaðar-
goðs, en á uppruna hans.
Spurningin um það, hversvegna hann
var þarna sem hann var, olli þeim eng-
um heilabrotum. Samt var það nú svo,
að Berossus, babýlónskur prestur, sem
kom til Grikklands einhverntíma á 4. —
3. öid f. Kr. kenndi lærisveinum sínum,
tiö máninn væri hnöttur, og helmingur
hans lýsti af eigin ramleik. Anaxagoras
tf> á Litiu-Asíu hafði kennt, að hann væri
tfJöt skífa, þar sem lifandi verur byggju
©g væri með sléttum og giljum á.
Stjörnuspámennirnir í fornöld hugsuðu
eér mánann, kaldan, rakan, vatnskennd-
en og hægfara, en sú skoðun breyttist
é dögurn Pliniusar í þveröfugt horf,
þannig, að máninn væri vatnslaus og
ilofUaus, og nógu heitur til að bræða
fltilý, þeim megin sem sólin skein á
hann.
En þá þegar var það vitað, að hann
®Wi sjávarföllum og grunur lék á, að
bann hefði ótrúlegustu áhrif á lækn-
ingar, akuryi'kju og svo á heimilishagi
ynanna. Pý-þagoras hélt hann vera helj-
íjrmikinn krystailshnött, sem endurkast-
»ði sólarljósinu og þar sem menn gætu
féð spegilmynd a< höfum jarðar.
Hinir miklu stjarnfraeðingax Í5. aidar
Petta er sú hlið tunglsins, sem frá okk ur snýr
og áfram — Kóperníkus, Galilei, Tyoho
Brahe og fleiri — höfðu miklu meiri
áhuga á að fræðast um hreyfingar
tunglsins, en á uppruna þess. Hafa verð-
ur í huga, að a-llt fram á 19. öld — í
kristnum löndum að minnsta kosti —
trúðu menn því, að jörðin hefði verið
sköpuð á sjö dögum, svo sem segir í 1.
Mósebók. Þessir sömu hefðu varla getað
trúað því, að tunglið hefði orðið til án
gifðlegs tilverknaðar.
M.
áninn er nokkurnveginn hnött-
óttur líkami, rúmlega 2000 mílur í þver-
mál, eða um það bil fjórðungur af þver-
máli jarðar. Aðrar reikistjörnur eiga
sér fylgihnetti, en s&mband tungls og
jarðar er að einu leyti einstætt: engin
reikistjarna á sér fylgltmött, sem er
svona stór i hiut.faMi við hennar eigin
stærð. Jö-rðin vegiur aðeins »1 sinnum
meira en túnglið, en Titan, sern er ná-
sijórnar snúningi þess, svo að sama hlið
tunglsins snýr alltaf að jörðu. Með öðr-
um orðum tekur það tunglið einn tungl-
mánuð að snúast einu sinni um mönd-
uJ sinn og fara einn hring kring um
jörðina. Þannig hefur enginn enn séð
bakhliðina á tunglinu gegn um kíki.
Eitt óútskýrt einkenni hefur sú hlið-
in, sem að okkur snýr, sem sé að hún
er með bungu 1 áttina til jarðar. Þetta
hefur alltaf verið jarðeðlisfræðingunum
ráðgáta, hvernig tunglið getur viðhaldið
þessari bungu gegn þyngdaraflinu, sem
togar í það.
A þeirri hlið tunglsins, sem að jörðu
snýr, hafa stjarnfræðingar lýst ýmsum
mismunandi og eftirtektarverðum ein-
kennum. Hin auðisæjustu, sem sjást með
'berun, augum, eru hin stóru, fJötu og
sléttu höf en það stærsta þeirra er
1il vill jafnstórt og Bretlandseyjar. Þcesi
höf eru aðskilin af ljósleitari og ósJéttari
„upplöndum". Gegn um kíki, — jaínvel
þótt lítill sé — virðast þessi upplönd
alþakin þéttsettum gígum, sem eru í
þvermál allt frá mörg hundruð mfliffli
og niður í það, sem kíkirinn nær.
N.
I ærmyndir, teknar njdega frá
Ranger gervitunglinu, sýna að gígarn-
ir minnka allt niður í fá fet að þver-
rnáli, og ef til vill ennþá minni. En yf-
ir höfunum fækkar þeim mjög.
Einu myndirnar, sem við höíum af
bakhliðinni á tunglinu, og teknar voru
aí Lunik III, rússneska gervihnetlinum,
eru að því leyti eftirtektarverðar, að á
þær vantar næstum alveg öll höf, en
samt virðist þarna vera nóg af gígum.
Margir gígarnir á framhliðinni er-u
fullir af einhverju aðkomuefni. Hinar
ýmsu kenningar um þetta halda því
iram, að þeir hafi fyllzt upp af hraun-
straumum, eða þá, að ryklcg sum mörg
þúsund feta þykk, hafi safnazt í þá.
Sama ryk kann vel að hafa hulið marga
fyrrverandi gíga í liöfunum. Gígarnir
stafa að líkindum af ofsalegum spreng-
ingum frá loftsteinum, sem hafa rekizt
þarna á. Margir gefa bendingar um
síðari tæringu, undan sólargeislum að
líkindum, því að tunglið hefur ekkert
gufuhvolf sér til varnar.
En þrátt fyrir slíkar eyðileggingarað-
gerðir, er miklu auðveldara að rann-
saka tunglið, eða yfirborð þess heldur
en yfirborð jai'ðar, af því að þar er
vatnslaust og loftlaust og slíkt fyrir-
byggir venjulegar jarðfræðilegar breyt-
ingar. Veðrun, samansöfnun ryklaga pg
fjall.myndanir hafa hulið frumsögu jarð
arinnar fyrir fullt og allt. Sumir að
rr.innsta kosti af klettum tunglsins, ættu
að geta varpað ljósi á hana, þar eð þeir
stafa frá sama tímabili.
Er tunglið bara risavaxinn kJumpur,
sem náttúran hefur látið jörðina spúa
frá sér og koma fyrir á eigin braut í
geimnum? Sir George Darwin, sonur
bins fræga náttúrufræðings, kom fram
á síðustu öld með þá tilgátu, að Kyrra-
hafið gæti verið hin stóra hola, sem
hefði rifnáð I tiltölulega þunna jarð-
skorpuna við náttúruumbrotin, sem
hefðu varpað tunglinu frá henni.
H.
lugsum okkur jörðina á þessum
tíma. Sennilega hafði hún þá stækkað
við samansöfnun á köldu ryki. En geisla
virk efni í iðrum hennar hefðu getað
bitað hana og brætt, svo að úr varð
glóandi heit hraunkúla. Þunn skorpa af
„gjalli“ eða föstum steini gerir yfirborð
hennar óslétt. En rétt eins og sól og
tungl lyfta flóðbylgju í höfunum nú á
dögum, dregur sólin eins og hún þá
v3r — sjálf ekki mikið eldri en jörðin
— að sér bráðnað jarðarefnið, og gerir
úr því flóðbungu, sem færist yfir jörð-
inp við snúning bennar. Jörðin snýst
sennilega miklu hraðar en einn snúning
á 24 klukkustundum — kannski jafnvel
einn snúning á 3 klukkustundum. Þann-
ig dregur ekki einungis þyngd sóiar-
innar að sér bráðna jörðina heldur verk
ar líka miðflóttaaflið — af því að jörð-
in snýst svona hratt — á jörðina og
teygir hana út alla leið eftir miðbaug,
og gerir tilraun til að gera úr henni
kringlu. En þyngdarafl jarðarinnar
sjálfrar streitist á móti þessu og dregur
allt efnið í áttina að miðju og reynir
þannig að gera úr henni hnött.
Hinn ákafi æðasláttur í brennandi,
bráðinni jörðinni fer sívaxandi við'
þessa endurteknu togun aðdráttarafJs
sólarinnar, og hver kippur dregur bung-
una meira út.
Hin þunna skorpa hruikkast og snýst
við þessar hreyfingar, og er auik þase
Framhald á bls. 13.
Hvernig komst jboð ó sinrn stob?