Lesbók Morgunblaðsins - 08.08.1965, Qupperneq 10

JÖN ÞORKELSSON
Framhald af bls. 9
verið stjórnað hér á iandi, fyrst af
stiptsyfirvöidunum, en frá 1904 til 1928
af stjórnarráði fsiands. Eítir það skipa
stjórn sjóðsins hverju sinni: ráðuneytis-
stjóri í menntamaiaráðuneytinu, fræðslu-
máiastjóri og skóiastjóri Kennaraskóians.
Um bækur Jóns Þorkeissonar, sem
áttu að varðveitast í Njarðvíkurkirkju,
er það að segja, að þær hafa aldrei
þangað komið.
Nú er þess að gæta, að rikisvaldið hef-
ir tekið að sér það hlutverk, sem Thor-
kiiiiisjóðnum var ætlað í upphafi. Er því
allt óráðið um tilgang og verkefni sjóðs-
ms i framtíðinni. Segja má, að Thorkiiiii-
sjóðurinn sé, eins og nú standa sakir,
óstarfhæfur vegna þeirrar þróunar, sem
orðið hefir í uppeldis-, skóia- og fjár-
málum hér á landi á síðastliðnum hundr-
að árum, en aðailega frá síðustu alda-
mótum. Talið er, að gjöfin myndi sam-
svara nær 10 milljónum króna eftir nú-
verandi verðgildi. í árslok 1964 nam
sjóðurinn rúmlega 445 þúsundum króna
og er því lítils megnugur sakir verð-
bólgunnar.
Ástæða er til þess að minna á, að það
er Thorkiliiisjóðurinn, sem hefir haldið á
loft minningu Jóns Þorkelssonar þau
rúm tvö hundruð ár, sem liðin eru frá
stofnun sjóðsins, hvað sem siðar kann
að verða, en það mun framtíðin ieiða í
ljós. Thorkilliisjóðurinn hefir komið
mjög við menningar- og mannúðarmál
Kjalarnesþings hins forna á liðnum tím-
um og Hausastaðaskóli var á sínum tíma
stórmerk stofnun, sem brúaði bilið í
skólasögu landsins.
Verður minning Jóns Þorkelssonar,
frumherja alþýðufræðslunnar á íslandi,
vart heiðruð sómasamlega nema Thor-
killiisjóðurinn verði gerður starfhæfur
á ný.
Maklegt væri, að stofnað yrði Thor-
killiifélag, sem hafi þann megintilgang
að halda í heiðri minningu Jóns Þor-
kelssonar óg vinna að eflingu hinnar
merku stofnunar Thorkilliisjóðsins.
E g vildi mega leyfa mér að færa
mínar persónulegar þakkir öllum þeim,
sem með fjárframlögum, hug og hendi,
hafa unnið eða stuðlað að því að heiðra
minningu Jóns Þorkelssonar í tilefni tvö
hundruðustu ártíðar hans, sem var hinn
5. maí 1959, á þann virðulega hátt, sem
þegar er orðinn. Vonandi verður þess svo
ekki langt að bíða, að Thorkiliiisjóður-
inn verði að notum á nýjan leik og að
hugmynd mín frá 1953 verði að veru-
leika, en hún er sú, að í Innri-Njarðvík
risi upp æðri menntastofnun, er helguð
verði min»ingu Jóns Þorkeissonar,
menntastofnun, sem stæði meðal annars
vörð um íslenzka tungu og önnur þjóð-
leg verðmæti og yrði útvörður norrænn-
ar menningar.
Ennfremur er það von mín, að áður en
langt um Jíður verði Sveinbirni Egils-
syni einnig reistur minnisvarði á fæð-
ingarstað hans, Innri-Njarðvík, en nöfn
þeirra frændanna, Jóns og Sveinbjarnar,
varpa ijóma á Suðurnes og landið allt.
Ég vil Ijúka máli mínu með þakklæti
til Njarðvíkinga og árna þeim og Suður-
nesjamönnum öllum heilla og blessunar.
Egill Hallgrimsson.
•
Aöalhcimildarrit: Ævisaga Jóns Þor-
kelssonar, skólameistara í Skálholti. eft-
ir Klemens Jónsson og Jón Þorkelsson,
Reykjavík 1910.
”5 •»"'<'•3?

Þessi gamli og niðurgrafni vegur liggur til mýrarinnar, þar sem Tollund-maö
urinn fannst.
Járnaídarmönnum
skýfur upp
Framhald af bls. 1
varðveittu mannaleifar í heimi. Það er
óhugnanlega lifandi, og hvergi í heim-
inum eru til neinar leifar fornmanna,
sem komast neitt til jafns við það.
Bútthvað tveimur árum síðar fundu
móskurðarmenn járnaldarlík í Grauballe
mýrinni skamm.t frá Toilund. Líkið var
furðulega vel varðveitt, en höfuðið þó
dáiítið skaddað. Þó var það greinilegt,
að svipurinn á andlitinu bar vott um
skelfingu og sársauka, en ekki frið og
ró, eins og á ToJlund-manninuim. Og
ástæðan til þess var auðfundin. Hálsinn
var skorinn til hálfs með stórum skuröi,
sem nóði eyrna milli. Svo hlaut honum
að hafa verið fleygt í mýrina, nýdrepn-
urn og allsnöktum.
Þessi fumdur G'riauballe-imiannsins oTli
mikiili gestakomu á staðinn, því að marg
ir voru forvitnir um þetta. Margir voru
etabjandnir um þá yfirlýsingu visinda-
mannanna, að enn hefði fundizt járnald-
armaður, og þegar menn í dag sjá Grau-
baile-manninn, sem er varðveittur í
heilu líki í forsögulega safninu I Aarhus,
verður þessi tortryggni skiljanieg. Enda
þótt andlitið og no.kikuð af húðinni ha.fi
orðið fyrir þrýstingi af jarðlögunum í
mýrinmi, hefur allt varðveátzt svo, að
með ágætum má telja. Fæturnir lita út
eins og þeir hljóta að hafa verið, þegar
maðurinn var grafinn, og enga nögl
vantar á hægri höndina, sem hefur tek-
ið á sínu af hverju aftur í grárri forn-
eskju. Línurnar á hendinni koma skarpt
frarp, svo að þær geta ekki hafa verið
öðru vísi fyrir 2000 árum. Jafnvel línu-
kerfið í fingurgómunum hefði getað
geíið gott fingrafar,. sem kunnáttumenn
hjá lögreglunni hefðu getað haft not af,
hefðu fingraför járnaldarmannsins ver-
íð tii í spjaldskrónni.
oskin kona í nágrenninu við
Grauballe þóttist þekkja dauða manninn
setm Raiuða-Kristján, er hafði horfið end-
ui fyrir löngu. Enda þótt vísindamenn-
irnir hefðu komizt að því — m.a. af því
sem í maga líksins fannst — að þarna
væri um að ræða járnaldarmann, tók
józkt blað að sér forystu fyrir hópi efa-
semdiam'aiwia, sem lýstu því yfir, að
Grauballe-maðurinn, sem hafði komizt
í heimsblöðin, væri engimn arnnair en mó-
gnafarinn Rauði-Kristján. En efnaranin-
sóiknir, frjógreining og nútimaikjarna-
fræði kváðu samt Rauða-Kristján niður í
jörðina aftur. Enginn dirfist að vefengja
K-14 aðferðina.
Glob segir frá dýrkun frjósemisgyðj-
unnar Nerthus, sem hér var dýrkuð á
rómversku járnöldinni. Eftir því, sem
Tactius lýsir, hafa Tollund-maðurinn o.g
Griauba]le-,maðuirinn ef tdl vill verið presit
ar, sem eftir táknræna giftingu við gyðj
una hafa verið færðir að fórn og sökkt í
mýrina, sem taiin var heilög. Glob ger-
ir ekki nema gefa í skyn, hvernig þetta
hafi genigið til, en er hins vegar eikiki
í vaia um, að hér liggi einhver fórnar-
aihöín að baki.
FuDkomna greinangerð fyrir hinum
mö.rgu körlum og konum, sem járnöidin
hefur gefið dönsku mýrunum, fáum við
líklega aldrei, en Glob hefur skýrt frá
ahmörgu viðvíkjandi þeim staðreyndum,
sem fyrir hendi eru, og þannig stuðlað
að því, að áhuginn á þessum fjarlægu
mannveinum, sorig þekra Oig gleði, hef-
ux farið sivaxamdi.
SVIPMYND
Framhald af bls. 2.
verki Heródótosar, sem kyninti sér mang-
ax memningiair og óf sasman söigiur þeiirra,
eða verki Athenaeusar, sem setti saman
andvana samsull af skrítlum og útdrátt-
um úr verkum annarra höfunda sem nú
eru týnd? Toynbee mumdi sennilega
hlæja að slikri spurningu. Hann hefur
jafnan verið ákafiega lítiHátur varðandi
eigin afrek. Hann hefur stundum gert
að gamni sínu við vin sinn, Norman
Baynes, sem er alger andstaða hans sem
sagnfræðingur, ■ nákvæmur, smásmugu-
legur og kröfuharður, og sagt að nafn
hans muni sennilega aðeins lifa í sög-
unni vegna þess að Baynes heíur í ein-
hverri neðianmálsgrein leiðTétt villux
hans — eins og hinn heiðni höfundur
Celsus er aðeins þekktur vegna ritsins
sem Origenes samdi til að hrekja kenn-
ingar hans.
E
balk við- geðþektot lítiillæti Toyn-
bees — „xöf löngun til listrænnar sköp-
unar, Hann hóf.að semja „A Study of
History“ í tómstumdium sínuim og kallaði
ritið oft í gamni „dellubókina“ sína. Eigi
að síður voru öll önnur skrif hans ein-
ungis drög að meginverkinu, og undir
lokin varð höfúndurinn ekki greindur
frá verki sínu: hann lagði sig ahan í það
og varð hluti af því.
Stærsti veikleiki Toynbees hefur frá
upphafi verið getuleysi hans til að læra
af þeirri gagnrýni sem hann hefur orðið
fyrir, bæði að því er varðar forsendur
hans óg aðferðir. Þegax hann rökxæddi í
breaka útvarpinu við hollenzkan gagn-
rýnahda sinn, Geyl, eð’a á háskólanám-
skeiðum frá Mexíkóborg til Beirut, virt-
ist hugur hans algerlega skotheldur
fvrir rökum: hann sló bara góðlátlega
fram samlíkingum og hélt áfram að
endurtaka sömu yfirlýsingarnar. Þegar
hann bar handrit sín undir sérfræðinga
og fékk hjá þeim umsagnir, sem hefðu
knúið flesta aðra til að endurskrifa
heila kafla eða gera á þeim veigamiklar
breytingar, lét hann sér nægja að til-
færa umsagnirnar orðréttar neðanmáls.
Hutverk spámannsins, sem Toyn-
bee hefúr leikið eftir seinni heimsstyrj-
öid, átti rætur sínar í þeirri meira og
minna Ijósu tilfinningu almennings að
hann heí'ði eitthvað mikilsvert að segja
um framtíð vestrænnar menningai'. En
það vax líka bygigt á fuxðulegri fram-
sýni hans. Þegar árið 1915 sagði hann
það fyxix í fyrstu bók sinini, að önn-
ur heimsstyxjöld mundi af hljót-
ast, ef Þýzikaland væxi svipt „póiska
ganginum“ til sjávar. Árið 1931
sa.gði hann að lausn Palestinu-vanda-
miálsins mundí vei'ða skiptinig ian'dsins.
Árið 1934 sá hamn það fyrir, að Banda-
riikin muindu hrósa sigri yfix Japan.
Arnold Toynbee hefur orðið fyrir
margvíslegum og þungum áföllum um
ævina, en hann hefur varðveitt drengja-
legan einfaldleik sinn og hrifnæmi, lífs-
gleði, kurteislegt viðmót og hjartahlýju.
Hvað sem um Hfsverk hans má segja,
verður ,því etklki neitað að hamn befur
stórlega víkkað sjóndeildarhring mann-
kynsins og hvatt aðra sagnfræðinga til
yfirgripsmeiri viðhorfa í sögukönnun
siinmi.
Toynbee er tvíkvæntur. Fyrri kona
hams, Rosaiind Murray, vax dóttix hins
heimsfræga saigmfxæðings Gilberts Murr-
ays. Seinni koman, V. M. Boulter, vax
um margra ára skeið samstarfskona
hans við „Survey of International
Affairs“, sem er út af fyrir sig óbrot-
gjarn minnisvarði um hinn snjalia sagn-
fræðing.
10 LESBÓK MORGUNBLAJÐSINS
26. tbl. 1965