Lesbók Morgunblaðsins - 22.08.1965, Blaðsíða 1

a'ð hinum slkelfiJiega fyrn',boða að val«3a-
töku Hitlers. Jafnvel áður etn nazistar
náðu foðunlanidi hans á sitt vald, hafði
Einstein sikrifa'ð: „Ég er sannfærður um,
að huignun fyil'gir í kjölfar einræðisof-
befms, því að ofbeldi laðar ó'hjáikvæmi-
lega till sín andlega vesalinga".
Bo.hr og Einstein, sem ræddu saman
um og mátu hin óheillavænilegiu á'hrif
kúofningar úraníums, voru ekki einir
Uffl þann hugsunarhátt. Þessa vordaga
unnu yfir tuttu.gu vísindamenn að því
að rannsaka k.lofnin'gu úraníums, og
ekki svo fáum þeirra þótti mögu.ieigt að
spvengja yrði gerð. Tveir þeirra, Eug-
ene P. Wigner og Leo Szilard, sem
fæödir voru í Ungverjalandi, trúðu því
ekki aðeins, að unnt yrði að framieiða
sprerngju, heldur óttuðust þeir rann-
sóknir þýzkra vísindamanna, — ef
sem hann slarfaði með Enrico Fenni.
Fermi var um þær mundir djúpt nið-
ursoikkinn í tiilraunir með keðjuverkanir,
en þær voru erfið.leik.u.m bundnar, þar
sem ekki var hægt að fá hreint úraníum.
Szilard, sem gramdist hversu kjarna-
ranmsóknirnar gen.gu seint, skýrði
Wigner frá áhyggjumi sínum, en hann
var þeirrar skoðunar, áð aðstoðar ætti
að ieita hjá bandarísku ríkisstjórninni.
En Szilard var í vafa — ssint þennan
vetur hafði Fermi farið til Washington
til að lýsa fyrir sérfræðingum banda-
ríkska flofans möguieikum úraníumork-
unnar, en hann virtist efcki hafa haft
á þá mikii áhrif. Pað var Szilard. að
því er Wigner heldur fram, sem að
lo'kum stakk upp á því, að þeir færu-n
fram á stuðning Einsteins.
í>að var mjög e'ðlilegt af þeirra hálfu
INN 2. ágúst árið 1939 hrip-
aði Albert Einstein nafn
sitt undir tveggja síðna bréf, sem
olli straumhvörfum í veraldarsög-
unni. Upphaf bréfsins var þannig:
„F. D. Roosevelt.
forseti Bandariikjanma,
Hvíta húsinu,
Washington, D. C.
Kerra:
Rannsóiknir, sem þeir E. Fermi og L.
Szilard hafa gert að undanförnu og ég
hef haft tækifæri til a'ð kynna mér frá
fyrstu hendi, vailda því, að ég geri ráð
íyrir, að frumefninu úraníum m.egi
breyta í nýjan o.g mikilvæga.n orkuigjafa
li náinni framtíð. Áikveðin viðhorf vegna
þess ástands, sem skapazt hefur, virð-
ast krefjast aðgætni og, gerist þess þörf,
skjótra athafna af hálfu rí'kisstjórnar-
innar. Ég er þess vegna þeirrar skoð-
unar, að það sé sikylda mín að vekja
athygii yðar á eftirfarandi staðreyndum
og tiliögum.
A síðas'tiliðnum fjórum mánuðum hef-
ur það orðið sennilegt vegna rannsókna
Joliots í Frak'kilandi, jafnt sem Fermis
og Szilards í Amerík'U, að unn.t verði að
k:jma af stað keðj.uverkandi kjarnaklofn
ingi í mikilu magni úraníums, sem mun
gefa fró sér geysimikla orku o.g mikið
magn frumefna, er líkjast radíum. Það
virðist nú nærri fuJilvíst, að þetta verði
unnt í niáinni framtíð“.
Þriðja máilsgreinin hafði þessi spá-
mannlegu orð að geyma: „. . . . það
er huigsanle'git — þótt það sé ekiki eins
íuJilvíst — að unnt verði að fram-
Deiða óhemju öfluigar sprengjur af nýrri
gerð'*.
Tvær miá'lsigreinar til viðfoótar lýsfu
þeim íiáðstöfiunum, sem þyrfti að gera
fil að flýta rannsóknum á úraníum, oig
bréfinu lauik með aðvörun um, að úraní-
umsaila hefði verið stöðvuð í Tékkó-
Silóva'kíu otg leynilegar þýzikar rannsókn
ir væru hafnar. Bréfinu lauk þannig:
„Yðar einlægur, A. Einstein“.
Einstein hafði aldrei átt von á því,
eð hann myndi skrifa svona bréf. Þótt
fckki sé liltið á þá staðreynd að hann
var viðurkenndur friðarsinni, þá hafði
hanrn ekki trúað því, að kjarnorkan
yröi ieyst úr læðin.gi. Jafnvel eftir að
noutronan hafði verið uppgötvuð árið
1032 ('hún reyndist vera töfrakúilan til
að 'koma af stað kjarnaklofnimgu), hafði
hann lýst yfir: „Það er ekki hin minnsta
á'bendimg fyrir hendi um, að onkan
miuni nokikurn tíma fást. Það þýddi, að
unnit yrði að vera að kJjúfa ínumeindina
íiÖ vild“.
Öfugt við það, sem han.n gekði ráð
fyrir, var frumeindin klofin seint á ár-
inu 1038 af tveimur þýzkum vísinda-
mönmum. Við rannséknir sínar við
Run.nsók.narsto.fnun Vil'hjálms keisara í
Beriin kiliufu þeir í tvennt frumeindir
úrauíums; Þeir fllýttu sér að skýra frá
niðurstöðum sínum á prenti oig í lok
janúarmiánaðar árið 1939, þegar frétt-
irna.r bárust til Bandaríkjanina, voru
bandariskir eðlisfræðin.gar ekki lemgi að
emdurtaka tilraunir þeirra.
Nieiis Bohr, hinn fræ.gi kjarnorkufræ'ð
ingur frá Danmörku, var við Princeton-
háskóiann, þegar fréttirnar bérust um
klofmmgiu úraníums, eða I^jarnaklofn-
inguna. Þar var Alibert Einstejn einnig,
en hann hafði komið ti'l Bandarikjanna
iiá ÞýzkaJandi, þegar hann varð vilni
Hitier fenigi kjarnorkus'prengju fyrstur,
myndi hann fó í hendur ægilegt vopn
til að nó heimsyfirróðum.
Bæði Wigner, sem var 36 ára að
eldri, og Szilard, sem var 41 árs, þekktu
Einstein vel. Wigner var prófessor í
eöiisfræði við Princeton-háskóila, og
Szilard ferðaðist þanga'ð reglulega frá
starfi sínu við ColumjbiaHháskólann, þar
að leita til Einsteins. Ef hann undir-
ritaðj ásikorunarskjal til forsetans
myndi nafn hans, sem frægasta vísinda-
manns heimsins, krefjast þess, að tillit
yrði tekið til þess. Einstein hafði kynnzt
Roo.sevelt og meira að segja verið næt-
urgestur í Hvíta húsinu. Þar sem Ein-
stein var bitur andstæðingur Hitlers
mátti gera ráð fyrir því, að hann myndi
hlust.a me'ð sa.múð á til'lögur þeirra.
Loks, sem höfundur afstæðiskemningar-
innar og annarra kenninga, sem þróun
kjarmorkuvísinda átti rætur sínar að
rekja til, var Einstein hinn rökrétti
maður til að hafa forgöngu um málið.
í júlímánuði árið 1939 var Einstein í
sumarley.fi við Peconic-flóann úti á
Long Island, þar sem hann naut þess
að stunda siglingar. Árla sunnudags-
morgum.nn 30. jú.lí lögðu þeir Wigner
og Szilard af stað til dvalarstáðar Ein-
S'teins. Wigner sat undir stýri Dodge-
bifrei'ðar sinnar, því að fólagi hans
hvorki átti né ók bifreið.
Wigner minnist þess, að þetta hafi
verið fagur sumardagur, en þeim hafi
orðið á þau mistök að halda tií Patc-
hogue í stað Cutchogue, eins og þeim
haí'oi verið sagt að gera. Loks komust
þeir á rétta leið. Nálægt ákvörðunarsta'ð
sínum spurðu þeir aftur til vegar, og
Wigner man eftir, að drengnum, sem
vísaði þeim á dvalarstað Ein’steins við
OiJ Grove Road, fannst það undarlegit,
að það skyldi vera til fólk, sem ekki
vissi, hvar hinn mikili Einstein átti
heima.
Einstein, sem klæddur var nærskyrtu
og buxum með uppbrettum skálmum,
fór með vini sína út á stórar útisvalir,
sem skýlt var me'ð sólhlífum og voru
notaðar sem borðstofa. Þar ræddu þeir
saman í um það bil klukkustund fram-
farir í rann.sóknum, hinar leynilegu
rannsóknir Ura.n Verein (Úraníum fé-
lagsskaparins) í Þýzkalandi og vanda-
málið að fá aðstoð rí'kisstjórnar Banda-
ríkjanna. „Það verður ekki hlaupið að
því að fá herna'ðarfræðingana til að
skjlja þetta“, sagði Einstein. Samt sem
áður féllst hann á, að eitthvað yrði til
bragðs að taka, ættu Bandarí'kin að
halda forystu sinni yfir Þjóðverj'um, og
hann lét ekiki þar við sitja, heldur lais
fyrir bréf tiil Roosevelts, forseta, sem
Wign.er tók niður, á me'ðan ví'sinda-
m.ennirnir þrír sátu við tréhorðið á
svo!'un.um.
„Ég varð forviða“, sagði Wi'gner, þegar
hann minntist þessa atburðar. „Hann
hafði dásamlegt vald á tungutakiinu, og
orðin streymdu upp úr honurn. Ég undr-
aðrst, því að ma'ður semur ekki slikt
bréf fyrirvarailaust“.
Framh. á bls. 12
Bréfið, sem Albert Einstein skrifaði Franklin
D. Roosevelt forseta fyrir 25 árum, varð
upphaf kjarnorkusprengjunnar og nýrrar aldar
i sögu mannkynsins