Lesbók Morgunblaðsins - 24.10.1965, Blaðsíða 9

LESBÓK býður lesendum sín-
um að senda í þcnnan þátt
lausavísur og stutt ljóð í léttum
dúr, — gjörið svo vel að ganga
í bæinn. Merkt: „Opið hús“,
Lesbók Morgunblaðsins.
Gagnrýni
Bók þína loks ég lesið hef nú;
þó langbezt ég helftinni stolnu
kynni
er víst hún af ágæti vex ef að þú
vildir nú líka stela hinni.
Peningar
eru mér
einskisvert hjóm,
alltaf
nema buddan sé tóm.
Kom ég að Öngulseyri
í öreigasult og puð.
Þeir fínu við faktorinn tala
en faktorinn aðeins við Guð.
Heilabrot
Ég marggrundað hefi, hvernig
mætti það vera
mögulegt tekniskt (samt heppn-
aðist það)
í fornöld án axlabanda að bera
berstrípaður sitt fíkjublað.
Við matborðið
Ég elska blóðmör, bras og súpui
ég elska steinbít og steiktar
rjúpur
og grænmeti bæði súrt og sætt,
í stuttu máli: Allt sem er ætt.
En ég vil ekki sjá þinn eilífa
velling
kelling.
Grafskrift
Und grænni torfu geymist hún í
guðsfriði þess er hana skapti
sem lærði þá dýrmætu list í júní
loksins að halda kjafti.

ist sá bær Grímsstaðir. Dró svo holtið
neín af bænum og hefir síðan verið kall
að Grímsstaðaholt, en Móholts-nafnið
féll í gleymsku.
S kildinganes átti land „út að Mó-
holti“ og úr því lágu svo landamerkin
inn að Björnshóli, sem mun hafa verið
einn af Skildinganesshólum. Þaðan
lágu svo landamerkin beina stefnu í
stein norðan í Öskjuhlíð, og þannig
varð Seljamýrin mestöll í Skildinganess-
landi, en Vatnsmýrin í Reykjavíkur-
landi. Þegar sættir komust á um landa-
inerkin, lét Reykjavík höggva stafina
„L 183'9“ á steininn í Öskjuhlíð, en eig-
andi Skildinganess lét setja tvo steina
með sömu áletrun á Lamtbhól og Skild-
inganesshóla. Þessir landamerkjastein-
ar eru nú horfnir, Reykvíkingum til
vansa. — Einn þeirra er þó geymdur
að Árbæ.
Þess má enn geta viðvíkjandi mótak-
inu í Reykjavík, að eftir lát Orms
sýslumanns Jónssonar 1564 bjuggu tveir
synir hans um hríð í Reykjavik, Narfi
og Ögmundur. Varð skjótt ósamlyndi
milli þeirra og hófst með því, að Narfa
þótti bróðir sinn hafa meiri torfskurð
í Reykjavíkurlandi óskiptu en góðu hófi
•gegndi. Sættust þeir þó von bráðar. En
þetta gæti 'bent til þess, að Ögmundur
hefði tekið upp mó til að verzla með,
eins og síðar varð hér siður.
Þegar þorp fer að myndast í Reykja-
vík, er þar ekkert eldsneyti nema mór.
(Menn urðu því að haga eldamennsku
og upphitun eftir því. Er þá komið að
því að lýsa í stuttu máli þeim eldfær-
um er menn höfðu þá, bæði í timur-
húsum og torfbæjum.
í eldhúsum voru opnar hlóðir, en í
stofum voru veggofnar, svonefndir
„bíleggjarar", og seinna komu svo
vindofnar. Veggofnarnir voru ferkant-
aðir járnkassar ,sem náðu í gegnum
vegg inn í eldhúsið. Þar var eldholið og
þar voru þeir fylltir af mó, en lítill hiti
var af þessum ofnum. Úr þeim var
járnpípa inn í reykháfinn og átti hún
að greiða móreyknum leið. En enginn
eúgur myndaðist í ofninum og logaði
því illa í honum. Úr þessu var bætt
jneð vindofnunum, sem komu um 1800.
Þeir voru svipaðir hinum um stærð
og lögun, en á þeim var hurð, er vissi
inn í herbergið, er þeir áttu að hita, og
á hurðinni var vindspjald og þess vegna
var hægt að hafa hæfilegan súg í ofn-
inum.
V iðeyjarstofa var á sinni tíð lang-
merkilegasta íbúðarhús hér á landi. Þar
var eldhús með þrennum hlóðum og
trektmynduð hvelfing upp af til þess
að gleypa reyk og gufu, en upp úr
henni var reykháfurinn. Þessi trekt-
myndaða hvelfing var svo víð, að þar
mátti hengja upp fjögur sauðarkrof til
reykingar í einu. í stofunum voru vegg-
ofnar, en vegna þess að hörgull var á
eldsneyti í Viðey, var ekki lagt í þessa
ofna nema í mestu aftökum.
Þetta hefir verið stærsta eldhúsið
hér um slóðir, en í svipuðum stíl voru
eldhús í íbúðarhúsum í Reykjavík.
Mátti glöggt sjá þess dæmi í Smiðshúsi
þegar það var flutt héðan upp að Árbæ.
Þar fundust minjar gömlu hlóðanna og
reyksvelgsins þar upp af. Slík eldhús
munu hafa verið í öllum ibúðarhúsum
kaupmanna og annarra fyrst í stað
(timburhúsunum) og í mörgum þeirra
hafa verið veggofnar í stofum, en þó
ekki í öllum. Þegar Arthur Dillon kom
hingað í ágúst 1834, útvegaði Tómas
Sæmundsson honum bústað í húsi kaup-
manns nokkurs, er fór til Kaupmanna-
hafnar til vetrardvalar. En vegna þess
að þar voru öll herbergi ofnlaus, varð
Dillon að flýja þaðan þegar fór að kólna
í veðri, og lenti þá í klúbbnum hjá Siri
Ottesen. Kunningskapur þeirra varð til
þess, að Dillon reisti sérstakt hús handa
henni við Suðurgötu (Dillonshús) og er
það hús nú komið að Árbæ. Líklegt
er, að þeir kaupmenn, sem ekki höfðu
hér vetursetu, hafi ekki haft ofna í hús
um sínum, talið þá óþarfa*).
Fyrsta stórhýsið í Reykjavík var
Tugthúsið (nú Stjórnarráð). Það var
lengi í smíðum, en talið er að það muni
hafa verið fullgert 1770—71. Það var
talið rúmar 42 álnir á lengd og 16 álnir
á breidd, og var því skipt eftir endi-
löngu með múrvegg. Að austan voru
svo í hvorum enda tvö herbergi fyrir
glæpamenn, eða 4 klefar, ætlaðir 4
mönnum hver. Milli þeirra voru tvær
vinnustofur með tóskaparáhöldum og
rúmum fyrir 26 fanga. Vindofn var í
hvorri stofu, járnstengur fyrir gluggum,
en dyr fram í anddyri. Að vestanverðu
var anddyri í miðju húsi, eins og enn
er, en í suðurenda eldhús og tvö her-
bergi, þar sem ráðsmanni var ætlaður
bústaður. f norðurenda var stórt eld-
hús og stofa innar af handa fangaverði.
Á lofti voru 2 herbergi í hvorum enda,
* Ýmsir kaupmenn fluttu inn brenni
og elduðu því.
og voru talin rúma 12—16 menn. Á
miðloftinu voru tveir kvistgluggar út
að Lækjartorgi, og þar voru herbergi
fyrir 12 fanga. í kverkinni, á efra lofti,
var geymsla. Eflaust hafa veggofnar
verið í herbergjum ráðsmanns og fanga-
varðar, en engir ofnar á loftinu. Þarna
var eingöngu brennt mó til suðu og
upphitunar, og voru fangarnir sjálfir
látnir taka upp móinn suður í Vatns-
mýri og koma honum heim. Einn af
föngunum hafði svo það starf að bera
móinn inn til eldabuskunnar. Vetur-
inn 1808 hafði ungur og hraustur maður
þetta starf. En hann var morgunsvæf-
ur og eldabuskan þóttist fá móinn of
seint. Og svo var það einn sunnudags-
morgun, að hinn danski fangavörður
réðist á fangann og barði hann svo
óþyrmilega að hann lézt af því fáum
dögum seinna.
Jt egar verksmiðjurnar (innrétt-
ingarnar) risu hér á árunum 1752-60,
treysta en mó. Þeim var það því sér-
stakt hagræði að geta fengið nægan
mó í Reykjavíkurlandi og þurfa ekki
öðrú til að kosta en að taka hann upp
og þurka hann. Að vísu þurfti að reisa
mógeymslur, en þær þurftu ekki að vera
dýrar. Fyrsta móhúsið mun hafa verið
reist í Aðalstræti þar sem nú er hús
Morgunblaðsins. Það var 12% alin á
lengd og 5% alin á breidd, með torf-
veggjum og torfþaki. Eldhús var reist
hjá Fálkahúsinu og var það nokkuð
stórt og hefir mógeymsla verið í því
lika. Þriðja móhúsið var reist hjá
Tjarnargötu og hefir það verið nær
helmingi stærra en móhúsið í Aðal-
stræti, og má sjá það á virðingarverði
þeirra 1774, því að þá er móhúsið í Aðal-
stræti virt á 4 ríkisdali en hitt á 8 ríkis-
dali.
Af 23 húsum, sem voru á eignaskrá
verksmiðjanna 1774, voru sex timbur-
hús, en eitt þeirra var geymsluhús. í
hinum húsunum fimm var búið. Eitt var
íbúðarhús forstjórans og þar hefir bæði
verið eldhús og veggofnar, og eins mun
hafa verið í Aðalstræti 10, þar sem að-
stoðarforstjórinn bjó. En ekki verður um
það sagt hvaða eldfæri hafa upphaflega
verið í hinum húsunum, Vefarastofunni,
Spunastofunni og Lóskerastofunni. Þó
haía sennilega verið þar eldhús, því a‘ð
þegar húsin voru seld, voru þau þegar
tekin til íbúðar. Ekki er getið um nein
eldfæri í húsum þeim, sem reist voru
handa starfsmönnum. Kaðlarahúsinu er
t.d. lýst þannig: íbúðarhús með 4 her-
bergjum og forstofu með hurð á hjör-
um. Á herbergjunum eru 4 gluggar og
þar eru 5 rúm. Skilrúm úr norsku timbri
milli herbergjanna en útveggir úr torfi
og torfþák yfir. — Hér hafa áreiðanlega
ekki verið nein eldfæri og svo mun víðar
hafa verið. Samt sem áður hafa verk-
smiðjurnar þurft á miklum mó áð halda.
s
LJ ama arið og Reykjavík fékk
kaupstaðarréttindi, reis þar eitt stórt
hús. Það var Hólavallaskóli, arftaki skól
ans í Skálholti. Var aðalhúsið 40 álnir
á íengd og rúmar 10 álnir á breidd, og
svo gekk út frá þvi hlfðarálma 28 x 6
álnir að stærð. Húsið var að vísu ein-
lyft en með gríðarháu þaki, eins og' þá
var tít.t. I þessu húsi átti áð hafast við
um 40 manns. Var því líklegt að það
mundi þurfa mikinn mó til upphitunar,
en lítt var um slík þægindi sem upp-
hitun hugsað þá. Og ekki verður bet-
ur séð en að yfirstjórn skólans háfi
þótt það hreinn og beinn óþarfi og bruðl-
unarsemi að eyða eldsneyti til þess að
hita upp skólahúsið. Þegar á fyrsta ári
sendi Sunchenberg kaupmaður reikning
um kóstnað víð að taka upp mó handa
Framhald á bls. 14
34. tbl. 1965
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9