Lesbók Morgunblaðsins - 24.10.1965, Qupperneq 12

Huberts Humphreys, en ætt móður
hans er norsk, svo og fyrir vitnisburð
Helge Ingstads fyrir hlutaðeigandi þing-
nefnd, að dagurinn var viðurkenndur
að geta orðið yfirlýstur af forsetanum ár-
legur minningardagur „með sérstakri
(þýðingu og hvöt fyrir hinar tíu milljónir
Bandaríkjamanna af norrænum upp-
runa“, svo að orðrétt séu tekin upp orð
Johnsons forseta í ávarpi hans í fyrra.
Þó megum við ekki láta velgengni
Leifs Eiríkssonar-hreyfingarinnar blinda
okkur fyrir þeirri staðreynd, að við
vitum mjög lítið um landafundi nor-
rænna manna. Jafnvel hinir nýlegu
íundir í Nýfundnalandi hafa enn sem
komið er leitt mjög lítið nýtt í ljós.
Viðburðirnir, sem sögumar skýra frá,
eru enn sveipaðir mikilli hulu. Og þar
er versti þröskuldurinn hin einkennilega
ósamhljóðan hinna tveggja sagna um
Vinland.
egar ég athugaði og bar saman
þessar tvær sögur fyrir aldarfjórðungi,
þótti mér það eftirtektarverðast, að það
var rétt eins og þær væru báðar að segja
sömu söguna, sína með hvorum hópi
aðalpersóna. I Grænlendingasögu voru
hetjurnar Grænlendingar, en í Eiríks
sögu (sem ég nefndi hinu nafninu henn-
ar, Karlsefnis sögu), voru hetjurnar ís-
lendingar. I Grænlendingasögu sér land-
ið fyrstur Bjarni Herjólfsson, sem settist
að í Grænlandi, en rannsókn á Vínlandi
er framin af Leifi Eiríkssyni, og síðan
eru margar fleiri ferðir farnar af ætt-
ingjum Eiriks rauða: Þorvaldi, Þorsteini,
Freydísi. Þegar Islendingurinn Karis-
efni kemur fram á sviðið, verður í raun-
irtni snögg breyting, og öll ferð hans
er afgreidd á þremur blaðsíðum. 1 Ei-
ríks sögu er Karlsefni sú persóna, sem
allt hvílir á. Leifur finnur Ameríku að-
eins fyrir tilviljun, og Mnn er sá eini
sinna ættmanna, sem þangað fer. Skip-
um Karlsefnis fjölgar úr einu í þrjú og
liði hans úr 65 í 160. Allir sögulegir
viðburðir gerast í hans ferð. Mín álykt-
un var sú, að höfundar þessara sagna
hafi blátt áfram ekki haft spurnir hvor
af annars sögu, en báðir hafi farið eftir
munnlegum heimildum. Grænlendinga-
saga hafi byggzt á sögusögnum, sem
hafi geymzt í Grænlandi um nokkurt
skeið, áður en þær komust til íslands,
en Eiríks saga hafi verið samin af ætt-
ingjum Karlsefnis, sem hafi haft hana
beint frá hinum fræga forföður sínum
— eina landkönnuðinum, sem komst
aftur til íslands.
Á grundvelli þessarar tilgátu þóttist
ég geta staðið mig við að reyna að koma
fram með samræmda útgáfu af sögunni,
þar sem ég sleppti nokkrum ótrúlegri
hlutum sögunnar og kom fram með
eina sögu. Enda þótt síðari fræðimenn
hafi þarna ekki farið að dæmi mínu,
hef ég séð mér til ánægju, að Gvvyn
Jones hefur í nýlegri bók sinni, Sögu
Norður-Atlanzhafsins, tekið næstum
sömu afstöðu og ég gerði um skyldleika
hinna tveggja sagna. Hann er sannfærð-
ur um, að „þessar tvær sögur séu samd-
ar sjálfstætt og óvitandi hvor um aðra“.
Hann segir: „Báðar sögurnar virðast
samansettar af eldri og sumpart munn-
legum heimildum" (bls. 227). Þegar ég
samdi mína bók fyrir 25 árum, var það
ríkjandi skoðun meðal norrænna fræði-
manna, að Grænlendingasaga stæði að
baki Eiríks sögu rauða að sögulegri
sannfræði. Þessi kenning hefur verið
ríkjandi síðan frumrannsóknir Gustavs
Storms prófessors fóru fram 1887. Ég
fór eitthvað að bera blak af Grænlend-
ingasögu, og benti á, að sumt af meint-
um ófullkomleik hennar væri ímyndun
ein: til dæmis segir hún ekki, að Tyrkir
fóstri Leifs hafi verið drukkinn, eftir
að hann fann vinberin, heldur aðeins
að hann hafi verið í góðu skapi. Og ég
tók eftir sumum augljósum vitleysum
í Eiríks sögu, svo sem þessum skozku
hlaupagikkjum, Haka og Hekju, sem
færðu Leifi vínber í landi þar sem
óhugsandi var, að slíkt fyrirfyndist.
E n fræðimennirnir eru einkennileg
og dásamleg manntegund. 1 dag hefur
dmgullinn sveiflazt lengst til hinnar
hliðarinnar, svo að fremstu kannendur
efnisins hafa algjörlega varpað Eiríks
sögu fyrir róða, og telja nú Grænlend-
ingasögu það eina, sem mark sé á tak-
andi.
Þessa þróun má rekja til hinna gagn-
gerðu athugana Jóns heitins Jóhannes-
sonar prófessors við Háskóla íslands,
útgefinna 1956. Rannsóknir hans leiddu
tii þeirrar ályktunar, að Grænlendinga
saga sé rituð á síðari hluta tólftu aldar,
en Eiríks saga væri næstum heilli öld
yngri. Hann hélt því fram, að aðeins
Grænlendingasaga bæri vott um áreið-
anlegar, munnlegar heimildir, og Eiríks
saga væri endursamning eftir lærðan
mann, sem væri að reyna að samræma
ósamhljóða sagnir, sem hann hefði haft
til umráða. Þetta er sama sem, að Leifi
heppna er steypt af stóli sem finnanda
Ameríku, en í staðinn er hann gerður
að raunverulegum landkönnuði, sem fór
af ásettu ráði til að rannsaka löndin,
sem Bjarni Herjólfsson hafði fyrstur
manna séð. Það þýðir einnig, að Leifur
er sviptur heiðrinum af að vera fyrsti
kristni trúboði, sem til Grænlands kem-
ur, en Freydís systir hans stendur áfram
sem minnismerki um köld kvennaráð,
miklu fremur en sem frelsari norrænna
manna undan Indíánunum. I nýlegri
grein eftir Björn Þorsteinsson eru þessar
á yktanir og fleiri dregnar, sem hafa í
fór með sér þann dóm, að Eiríks saga
„virðist ekki hafa annað inni að halda
en ályktanir og uppfinningar lærðs
manns“.
rátt fyrir allar þær röksemdir,
sem fram hafa konúð í umræðum um
þetta mál, á ég bágt með að fallast á
þessar nýju og mjög svo róttæku kenn-
ir.gar, sem könnuðir þessara tveggja
sagna hafa komið fram með. Þó ekki
væri annað, þætti mér fyrir því að
missa af sögu Þórhalls hins heiðna, sem
kom til Vínlands til þess eins að upp-
götva, að þar var ekkert vín að fá.
Hinar þunglyndislegu visur, sem hann
kvað við þetta tækifæri, eru merkileg
sýnishorn af skáldakvæðum. Annað er
það, að landafræðin í Eiríks sögu virðist
í betra samræmi við það, sem við vitum
um Ameríkuströnd: samkvæmt þessari
sögu eru til tvö Vínlönd, eins og Helge
Ingstad hefur bent á, annað norðar, við
Straumfjörð, sem var kalt og vínberja-
l&ust, hitt suðlægara við Hóp, þar sem
skilyrðin voru betri og líkari þeim, sem
lýst er í Eiríks sögu.
Annar eilííðarhnútur, sem hver fræði-
mannakynslóð leysir á sinn sérstaka
hátt, er spurningin um, hvort fyrri hluti
nafnsins Vínland sé kenndur við „vín“,
eða hvort hann sé allt annað orð með
stuttu sérhljóði, sem þýðir „engi“. Allir
gamlir fræðimenn, allt frá Adam frá
Brimum til fornsagnanna, hafa verið
samtaka um að setja nafnið í samband
við vín eða vínvið, en Sven Söderberg
kom fyrstur fram með þá hugmynd,
árið 1888, að nafnið Vínland þýddi í
rauninni „engiland". Þar sem vínber
vaxa ekki norðar en á Nova Scotia, þá
þýddi þessi brottfelling á víninu sama
sem það, að hægt var fyrst og fremst
að beina athyglinni að norðlægari svæð-
um, svo sem Labrador og Nýfundna-
landi. Tanner prófessor hinn finnski
(1941) og danski rithöfundurinn Jörgen
Melgárd (1961) hafa samþykkt þessa
kenningu og Helge Ingstad notaði hana
sem leiðarvísi við rannsóknir sínar á
Nýfundnalandi. Jafnvel áður en hann
hófst nokkuð handa við uppgröft, benti
hann á norðurhöfða Nýfundnalands sem
líklegasta stað fyrir Vínland. I hinni
ágætu bók sinni Landet under Leidar-
stjernen (1959) leiddi hann fram ástæð-
ur sínar til þess að telja Nýfundnaland
vera Vínland. Nú, er hann hefur fundið
rústir í Nýfundnalandi, má svo virðast
sem þessi kenning hans sé sönnuð að
fullu.
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS'
En er hún • það raunverulega?
Jafnvel þótt rústirnar, sem fundizt hafa
í Nýfundnalandi, sannist vera ósviknar
víkingarústir, er enn eftir að sýna fram
á, að þær séu eftir þá Leif og Þorfinn
Karlsefni, og þær einu, sem þeir hefðu
hafzt við í. Samhljóðan heimildanna um
vinberin er of sterk til þess að gera það
líklegt, að þeir hafi ekki leitað lengra
suður en til Nýja Englands. Siglingar-
stefnan, miðað við ströndina, sem var
frá SV til NA, bendir til stranda Nova
Scotia og Nýja Englands. Hinn mjög svo
ítarlegi greinarmunur á norðlægu og
saðlægu svæði hressir að nokkru við
trú okkar á það, að höfundur Eiríks sögu
hafi vitað, hvað hann var að gera. Lýs-
ingin á Straumfirði og nágrenni hans
kemur vel heim við Belle Isle Strait og
norðurodda Nýfundnalands. Sagan segir
okkur, að veturinn hafi verið kaldur,
lítið um matvæli og legið við svelti hjá
ir.önnunum. Þetta var greinilega ekki
það Vínland, sem þeir höfðu vænzt.
Einn hvimleiður, gamall heiðingi, Þór-
hallur veiðimaður, segir sagan, vildi
sigla norður fyrir Furðustrandir, fram-
hjá Kjalarnesi og leita Vínlands í þá
átt, en Karlsefni vildi sigla suður með
ströndinni, austan hennar, því að betra
land virtist vera, því sunnar sem þeir
kæmust, og hann taldi ráðlegra að leita
tii beggja áttanna. Svo er tilfærð skálda-
vísa af vörum Þórhalls, sem fræðimenn
telja almennt vera ósvikna. Hún segir
okkur mjög nákvæmlega og skemmti-
lega, að þarna í landi var ekkert vín og
engin vínber að fá:
Hafa kvóðu mik meiðar
malmlþings, es komk hingat,
mér samir láð fyr lýðum
lasta, drykk ínn bazta; —
Bílds hattar verðr byttu
beiði-Týr at reiða;
heldr’s svát krýpk at keldu;
komat vín á grön mína.
Eftir þetta sigldi Karlsefni suður með
ströndinni „lengi“, áður en hann kom
í vík, kallaða Hóp, þar sem náttúr-
an hafði að bjóða m.a. vínberin og villi-
hveitið, sem venjulega er nefnt í sam-
bandi við Vínland. En þar hitti hann
einnig grimma þarlenda menn, sem
vörnuðu honum og öðrum norrænum
mönnum að ná varanlegri fótfestu í
Norður-Ameríku.
Ingstad leysir þennan vanda með
því að geta þess til, að Vínlöndin hafi
verið tvö, annað norðlægara, í Nýfundna
landi, en hitt sunnar, í Nýja-Englandi.
Þau eru sundurgreind í Eiríks sögu, en
slengt saman í Grænlendingasögu, eins
og Gwyn Jones hefur bent á. Ef við
aðhyllumst ekki þá kenningu, að Ný-
fundnaland hafi verið Vínland, en telj-
um það sama sem Straumfjörð, þurfum
við ekki að viðurkenna hina mjög svo
hæpnu orðskýringu, að Vínland sé kennt
við vin, þ. e. engi. Það hefði verið í
hæsta máta furðulegt ef norrænir menn
hefðu farið að gripa til svo sjaldgæfs
og raunar úrelts orðs, til þess að lýsa
hmu nýja landi. Þeir höfðu notað mjög
algeng orð til að einkenna önnur lönd,
sem þeir fundu: Island, Grænland, Hellu
land, Markland. Orðið vin finnst hvergi
sem venjulegt orð í fornu, norrænu
máli, heldur kemur það fyrir sem
steinrunnið orð í staðanöfnum og í einni
gamalli skáldskaparkenningu.
Þetta eru nú atriði, sem hafa verið
rædd allar götur síðan sögurnar fundust
aftur, og svo kann að fara, að við fáum
aldrei svör við sumum þeirra. Skrifin
um Vínlandssögurnar eru þegar orðin
geysifyrirferðarmikil og ekkert lát
virðist enn á þeim. Engin íslendingasaga
hefur gefið tilefni til jafnmikilla skrifa,
deilna og umræðna. Hver er ástæðan?
Um leið og þeirri spurningu er svarað,
er hinni svarað, hversvegna við er-
um hér í dag. Fundur Ameríku var
svo mikill viðburður veraldarsögunnar,
að hvert það Ijós, sem varpað verður
a hann, er mikílvægt af sjálfu sér og
í sjálfu sér. Norðurlandaibúum er það
gieðiefni, að forfeður þeirra skuli hafa
verið djarfir ævintýramenn, enda þótt
meðvitundin um það sé því galli bland-
in, að þeir skuli hafa týnt þvi aftur,
sem fannst. Fyrir Am'eríkumönnum er
allt ævintýri, sem snertir uppgötvun
álfu þeirra, en einkum þó það, að hvítir
menn skuli hafa þangað komið fimm
óldum á undan Koiumbusi. Fyrir millj-
ónir Ameríkumanna af norrænu kyni
er það kitlandi fyrir hégómagirnd-
ina að hugsa um þá staðreynd, að
þeir hafi átt sinn þátt í að finna álfuna,
jafnvel þótt þeir yrðu of seinir til að
setja mark á hana með sinni eigin menn-
ingu og máli. Því verðum við að hugsa
um þýðingu norrænna landafunda sem
hlekk, smíðaðan á okkar eigin tímum og
á menningarsviðinu.
að er því ekki nema vel við-
eigandi, að hátíð skuli haldin hér á Is-
landi, þar sem Leifur fæddist og afrek
hans var að lokum skrásett. Ameríka
og heimurinn allur standa í jafnvel enn
meiri þakkarskuld við ísland fyrir þá
skrásetningu en fyrir afrekið sjálft. Hin
átakanlega saga Leifs er ein margra,
sem við eigum að þakka ritsnilli og
andlegri þrautseigju íslendinga. Ef há-
tiðahöldin á Leifs Eiríkssonar-daginn
gera ekkert annað en vekja athygli á
þeirri bókmenntagrein, sem er ein hin
fremsta meðal miðaldabókmennta, hafa
þau haft sína þýðingu. En auk þess von-
um við, að þau eigi eftir að minna á þau
bönd, sem tengja Evrópu og Ameríku
saman, og stöðu íslands sem útvarðar
í þessari röð menningarvígja yfir
Norður-Atlanzhafið, sem er okkar bezta
vörn gegn villimennskunni.
SMÁSAGAN
Framhald af bls. 3
drenginn á Myndlistarskólann í Reykja-
vík.
HvAB hafði hann sagt? Nei ætli
það. Nú jæja ekki kom honum það við,
hvort hann vann bróður sínum eða ekki.
En þó ætlaði hann að vera heima í alit
haust. Dálítið skrítið. Kannske hann
ætli að fara að setja upp sjálfstætt bú,
hver veit? Hann var kominn á fimm-
tugsaldur, svo að sannarlega var kom-
inn tími til, að hann færi að festa ráð
sitt. Og kannske byggi hann þá með bróð
ur sínum fyrsta árið að minnsta kosti.
Þetta var kostajörð.
En að hann spyrði beint í þá átt, það
var af og frá. Það kom heldur engum
við. Svo var eitthvað í svip mannsins,
sem gerði honum órótt og vitnaði ekki
beint um búskaparáætlanir. Bezt að
sleppa öllum svona spurningum eða
skeila eins og einni í viðbót rétt um leið
og hann kveddi.
Ási í Gerði var farinn að gæla við
köttinn. Enginn spurði hann um hans
fyrirætlanir, hvort hann ætlaði í leitir
fyrir föður sinn til dæmis. Því hefði hann
þó getað svarað snarlega. Hann ætlaði
að vera á heiðinni til veturnótta og fara
síðan til Reykjavíkur í prentnám. Það
var afráðið. Prentnám hæfir gáfuðum
unglingi eins og þér, hafði faðir hans
sagt. Og Ási hafði brosað, eins og hans
var vandi, og ekki hreyft mótmælum.
Einu hafði hann ekki áhuga á, og það
var búskapur. Um annað var honum
sama. En grammófón átti hann og harm-
óniku.
— Þeir eru að spá slæmum vetri, trúi
ég. Ameríkanarnir okkar, sagði Kristó-
fer. En ég held þeir sjái nú ekki veðrið
út langt fram í tímann. Annars gæti ég
vel trúað, að veturinn yrði harður núna,
bætti hann við.
Maðurinn af heiðinni, Björn, sem var
34. tbl. 1965