Lesbók Morgunblaðsins - 05.12.1965, Blaðsíða 11

Þegnarnir biðja ívan grimma (Nikolai
Úr „ívan grimmi“.
LISTIR
Framhaid af bls. 6.
í annað sinn sem Bandaríkjamenn gera
mynd upp úr verki Kurosawa. Hin fyrri
var Sjö hetjur (The Magnificent Seven),
ágætismynd sem mikið var sýnd í Tóna-
bíói og gerð af John Sturges (Flóttinn
mikli), en sýndi að Sturges hefur áreið-
anlega skoðað vel Mexíkó-mynd Eisen-
steins. Ásamt Rashonton verður sýnd
smámynd eftir avantgardistakonuna
Maya Deren, Hugleiðing um ofbeldi
(Meditation on Violence, 1948). Maya
Deren skapaði ljóðrænar smámyndir,
eem eru síður frásögn en tilraun til að
tjá tilfinningu og hrynjandi í kvikmynd,
ekapa á filmu draumheim, viðkvæman
©g leitandi að innri fegurð og sannleika.
Þær myndir sem hafa verið nefndar
iettu raunar að fylla hvern áhugamann
um kvikmyndir söknuði og reiði yfir að
íhonum skuli vera meinaður aðgangur að
þessum kvikmyndaverkum. En þetta er
eðeins fyrri helmingurinn á sýningar-
Ekrá Listafélagsins. Eftir áramót fá
Menntaskólanemendur að sjá ýmis verk
danska meistarans Carls Th. Dreyers
(Gertrud), líklega Jeanne d’Arc,
Vampyr og Dag reiðinnar, The Land og
Louisiana Story eftir Robert Flaherty,
risamenni sögu-heimildarmyndanna. The
Wind eftir Victor Sjöström, sem áður
hefur verið nefndur, og Jörð eftir
Dovzhenko. Eina frægustu áróðursmynd
Tsjérkasoff) að snúa aftur til ríkis sins.
nazismans, Sigur viljans, eftir Leni
Riefenstahl, og myndir frá þögla tíma-
bilinu í þýzkum kvikmyndum, svo sem
einhverja mynd Georg W. Pábst, Die
Biisehe der Pandora eða Das Tagebuch
eimer Verlorenen. Einnig mun verða
sýnd einhver af hinum frábæru heimild-
armyndum Humphrey Jennings, er hann
gerði á stríðsárunum í Bretlandi og sýna
styrk mannsins í stríði og baráttu hans
fyrir sameiginlegri hugsjón, að fá að lifa
í friði.
Þessa glæsilegu efnisskrá, sem hefur
verið rakin hér, mega Menntskælingar
þakka formanni Listafélags síns, Þor-
steini Helgasyni, sem sýnt hefur mikinn
áhuga og dugnað við að útvega þessar
myndir, því sá sem ekki þekkir til, get-
ur varla gert sér grein fyrir þvi erfiði
og þolinmæði, sem er því samfara að
ná slíkum myndum til sýninga í landi
sem á ekkert kvikmyndasafn sem stend-
ur undir nafni. Það verður því að leita
til aðila um allan hnöttinn til að hægt
sé að halda uppi sómasamlegum kvik-
niyndasýningum. Þar til stofnað verður
raunverulegt kvikmyndasafn í landinu
er enginn öfundsverður af þeim starfa
að standa fyrir kvikmyndaklúbbi sem
miðar að því að sýna eitthvað af kvik-
myndalistinni og lappa svolítið upp á
stóru gloppurnar í starfsemi kvikmynda-
húsanna.
Pétur Ólafsson.
SCHOPENHAUER
Framh. af bls. 1
verkum hans, en þau voru miklu að-
gengilegri en mörg heimspekirit önnur,
þar sem framsetningin er ljóð og alilvíða
er skáldlega stí'lsnilld að finna. Menn
skildu við hvað höfundurinn átti þegar
þeir lásu verk hans.
Upp úr 19. öldinni miðri tók Sohopen-
hauer að njóta vaxandi viðurkenning-
ar. Sjötugur að aldri var hann orðinn
heimsfrægur. Um leið og frægð hans óx,
minnikaði vegur IHegels. Ekki fara sögur
af því að Schopenhauer hafi harmað
það. Hann andaðist árið 1860, stjötíu og
tveggja ára gamall.
Helztu verk Schopenhauers, auk
þeirra, sem þegar er getið, voru þessi:
Um viljann í náttúrunni, 1836.
Tvö grundvallarlögmál siðfræðinnar,
1841.
Parerga et Parliapomena, ritgerðasafn,
1*91.
Ný útgáfa af „Die Welt als Wille und
Vorstellung“, verulega aukin, útg. 1844.
Til skilningsauka er nauðsynlegt að
gera sér ljóst hvað verið hafði þunga-
miðja heimspekinnar fram til þess tíma.
Það var skynsemin í einhverri mynd,
mannleg skynsemi, svo sem hjá Des-
cartes, skólaspekingunum, Kant o.fl.
eða alheimsskynsemin, Logos, líkt og
vér finnum hj’á IHegeil. Alheimsskynsem-
in var oft talin vera eitt og hið sama
sem Guð í alheimsgeimi, ekki Guð í
opinlberun sinni. Skynsemi einstaklings-
ins var talin vera minni, en þó sama
eðlis sem Guð í alheimsgeimi. Þannig
varð allt í senn guðdómlegt og skyn-
samlegt. Segja má að kenningin um
„Guð í ailheimsgeimi og Guð í sjálfum
þéi-“ sé Itojarni Stóuspekinnar. Þetta
„stef“ endurtekur sig likt og stef í tón-
list eða viðlag í ljóði í hugsun Evrópu,
þeirri sem ekiki er mótuð af kristindóm-
inum. Hegel nær hámarkinu með pan-
logisma sínum (pan, þ.e. allí og logos,
skiynsemi). Allt sem til er, það er skyn-
samlegt, aðeins á mismunandi stigum. Og
æðsta tjáning stoynseminnar er prússn-
eska rikið! Skynsemin og Andinn, þ.e.
der Geist, er eitt og hið sama, og einatt
er talið að hlutvenk menningarinnar
sé stighækkun, að efla vald skynsem-
innar í því, sem er þegar sikynsamlegt,
en þó ekki fuilkomlega. Hins vegar
haifði Kant sett hinni hreinu skynsemi
tatomörk: Hún getur að réttu lagi að-
eins fengizt við fyrirbæraheiminn, en
ekki noumenheiminn, hið dulda Ding an
sieh. Rómantiska stefnan og þýzki ídeal-
isminn höfðu hins vegar þessi takmörk
að engu í raun og veru.
Hn róttæka nýja hjá Schopenhau-
er er að hann telur að skynsemin sé lít-
il, vanmáttug og vesaldarieg — en lífs-
viljinn sé stór og ægilegur, og engan
veginn skynsamlegur. Veröldin er til
sem hugmynd, Voretellung, álífur hann,
og er að því leyti á sömu línu og aðrir
höfundar hugsæishygg'junnar. Efnis-
hyggjan er gjörsamlega haldlaus til þess
að skilja tilveruna, af því að vér þekkj-
um efnið aðeins fyrir atbeina hugans.
Aðfarir efnishyggjunnar eru því Mikar
sem að draga sjálfan sig á hárinu uipp
úr vatni, Tíikt og Miinchhausen barón,
sú mikla het'ja í þýzk-um stórlygasiogum.
En tilveran er etoki ein-tóm skynsemi,
og þarf ekki lengra að fara en inn í oss
sjálfa ti'l þess að ifæra sönnur á það
mál. Vér vi'ljum lifa og sterkasta sönn-
unin fyrir því er lífsviljinn í oss sjálf-
um. En svo er einnig um aðra menn og
aðrar Mfverur, aMt viM þetta Mfa. Lífs-
viljinn blasir við líkt og mikill hafsjór,
og í saman'burði við hann er skynsemin
eins og Mtil kæna, sem flýbur ofan á.
Viljinn er ekki einn af þrem þáttum
sálarlífsins, eins og taMð hefir verið i
vestrænni sálifræði allt frá dögum Ágúst-
ínusar kirkjuföður í hinni vestrænu
menningu. Né heldur einn af mörgum
þáittum sálarMfsins. Nei, segir Schopen-
hauer, hann er undirstaða veraldarinnar.
AlTs staðar er vilji, sem leitar fuTlnæg-
ingar, lifsvilji, sem er ægilega sterkur,
meiningarlaus, gráðugur og óskynsam-
legur. Þess vegna er tilveran þjáning og
markleysa, nema í þeim örfáu Mfverum,
sem komast tM vitundar um sjálfar sig.
Hér með er sett á svið ný heimspeki,
þveröfug við skynsemishyggjuna.
Lebensphilosophie er boðin fram í stað
Geistesphilosophie, vitalismus í stað
rationalismus. Umskiptin gerðust hægt,
en þau áttu sér stað á notokrum ára-
tugum, Og afbur fyrir þau verður ekki
snúið, þótt margt af því, sem áður var
hugsað, haldi sínu gildi.
Vítojum nánar að kenningunni um
lifsviljann í nátbúrunni, eins og Schop-
enihauer flybur hana. Lífsviljinn er
ódrepandi eins len-gi og lífveran getur
haldið Mfi. Lífsviljinn þarf engan svefn,
enga bvild, þetokir enga þreytu, þarf
etokert að borða. í svefni starfar hann
ótruflaður að eigin geðþóbta og á þann
hátt, sem liggur í upprunalegu eðli hans.
Lífsviljinn kann margvísleg brögð til
þess að þurfa etoki að láta hlut sinn fyr-
ir dauðanum. Viljinn er á bak við allt
afl, allar orsalkir, aMa þyngd, á bak við
álla orku, segulmagn, rafmagn, krystaMs-
orkuna, en einnig á bak við eðlishvatir
mannsins, kynhvöitina og æxlunina, bæði
hina kynlausú og kynjuðu.
Hin bilinda grægði lífsviljans sýnir
sig í ægilegri kös af lífverum, sem lifa
aðeins tM að lifa og eru í sífelldri bar-
áttu til þess eins að liifa. Þessi Mfsþrá
er óskynsamieg, sígráðug, iðandi og
hvíldarlaus og þar á ofan bMnd og til-
gangslaus. Þessu til sbuðnings dregur
Schopenhauer fram mörg dæmi úr riki
nátbúrunnar. Eirðarleysi og græðgi og
þjáning einkenna aTla tMveruna og
þessi fyrirbæri ryðjast áfram í látlaus-
um straumi, sem ekki linnir. Ánægjan
er blekking og mjög skammvinn, og er
ekki annað en skammvinn deyfing hinn-
ar miklu aLlsherjar þjáningar og græðgi.
Veröldin er sem heild ill og full af þján-
ingu. Þessi lífsafstaða nefnist i>essim-
ismi.
Pessimismi, bölhyggja, svartsýni,
merkir í sinni róttækustu mynd að til-
veran sé eins ill og hún geti framast
orðið. Sem dreifðar hugmyndir hafði
hún toomið fram í skáldskap (t.d. hjá
Byron og Heine) og í hugleiðingum
meinlætamanna, en aldrei fyrir sem
hreinræktað hugsjónakerfi á Vest-
urlöndum. Yfir bölhyggju meinlæta-
manna í klaustmm ljómaði jafnan hið
eilífa sælumartomið hjá Guði á himni.
Lífið hafði tMgang, þótt þjáningin væri
mikil.
f austrænni hugsun er bölhyggjan
hins vegar fast mótuð. Búddlha lítur á
þennan heim sem óraunverulega fals-
veröld, ósanna blakkingartiTvenu (Maya)
fuMa af þjáningu, sem er óaðstoMjanleg
frá Mfinu. Þar um ber Benaresræðan
skýrt vitni.
Optimismi — ágætishyggja, bjartsýni,
merkir raunverulega að þessi tilvera,
sem vér þekkjum, sé eins góð og fram-
ast getur orðið. Leibniz, sem einnig er
þýzkur heimspetoingur (1646—1716)
telst vera faðir þeirrar stefnu að þvi er
heimspekina snertir. Annars hefir Mfs-
skoðun Vesturlanda á sér bjartsýnisbiæ,
einkum fyrir þá sök að menn treystu
skynseminni til að ráða al'lar gátur í
þessum heimi og gerðu sér von um
eilíft líf með Guði annars heims.
En 1 stað sjálfra grundvallarhug-
takanna — essentia, substantia, entelec-
heia, existensia fyrri tíðar spekinga —
og Das Ding an sich hjá Kant — setur
Schopenhauer nýtt grundvallarhugtak:
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS H
40. tbl. 1965