Lesbók Morgunblaðsins - 17.04.1966, Blaðsíða 12

ÁRNI ÓLA
Framhald af bls. 9
síðan samkomustaður þess um 35 ára
6keið. Þingið var í fyrsta sinni iháð fyrir
opnum dyrum 1849.
Stjórn bæjarins.
Fyrsta reglugerð um stjórn bæjarmál-
efna í Reykjavík var gefin út 27. nóv-
ember 1846 og stóð hún óbreytt í 25 ár.
Prestaskóli
var settur á stofn hér haustið 1847
og var Pétur Pétursson (síðar biskup)
ráðinn forstöðumaður hans, en Sigurður
Melsted fastur kennari.
Skólinn fékk inni í latínuskólahúsinu
og voru 8 nemendur fyrsta veturinn.
Árið 1851 fluttist skólinn í Sivertsens-
hús, Hafnarstræti 24.
Xölusetning húsa.
Eftir skipan Rosenörns stiftamtmanns
var byrjað að tölusetja hús við aðal-
götur í bænum 1848. Áður höfðu húsin
verið kennd við þá, er þar bjuggu, eða
þeim höfðu verið valin sérstök nöfn.
Fiskur til Suður-Ameríku.
Fyrstu tilraun að koma íslenzkum
saltfiski á markað í Suður-Ameríku
gerði Knudtzon kaupmaður 1851. Lét
hann setja saltfisk þann í kassa, 5 lbs
í hvern „og búa um eins og reifabörn“.
Hrossamarkaður.
Enskur kaupmaður kom hingað 1851
og keypti 30 hross til flutnings.
Var það í fyrsta sinn að íslenzkir
hestar voru seldir til útlanda og þótti
mikil nýlimda.
Fyrsta lóð
sem bæjarstjórn seldi, er hornið á
Lækjargötu og Austurstræti. Lóðina
keypti Knudtzon kaupmaður 1852 fyrir
60 rdl. og var hún 20x12 álnir að stærð.
Þar reisti hann hús þá um sumarið og
stendur það enn, þó allmikið breytt.
Var það löngum nefnt Eymundsenshús,
kennt við Sigfús Eymundsson, sem eign-
aðist það síðar og átti það lengi.
Fyrstu hafnargjöld.
Stilhoff, skipstjóri á póstskipinu, fór
fram á það 1854 að sett yrði sjómenki
hjá Akurey og dufl í höfnina. Danska
stjórnin tók vel undir þetta og heimil-
aði Reykjavíkurbæ að taka 800 rdl. lán
í því skyni, og árið eftir var veitt heim-
ild til þess að krefjast hafnargjalda af
skipum vegna þessara framkvæmda.
Lög um verzlunarfrelsi
gengu í gildi 1. maí 1855. Þá voni í
Reykjavík 14 fastakaupmenn, þar af
fimm erlendir.
Reglur fyrir slökkviliðið
Reykjavík voru fyrst settar 7. apríl
1855.
Fyrsta gufuskip
kom hingað 27. maí 1855. Það hét „Thir“.
Innnesjamenn sögðu að það hefði flæmt
allan fisk úr Faxaflóa vegna þess hvað
það hefði fleygt mikilli kolaösku í sjó-
inn. Og í stað þess að fagna skipinu
sem boðbera nýs tíma, voru þeir afar
reiðir og óskuðu skipinu norður og nið-
ur.
Hafnamefnd
var fyrst sett á laggirnar samkvæmt
reglugerð, gefinni út af dómsmálastjóm-
inni dönsku 15. maí 1856. Árið eftir var
fyrst farið að tala um að gera hér hafn-
armannvirki og fenginn danskur verk-
fræðingur, William Fischer að nafni, til
þess að gera áætlun um kostnað. Vildi
hann gera litla s'kipakví í krikanum hjá
Arnarhólskletti og gerði ráð fyrir að
hún mundi kosta 53.000 rdl. Hafnar-
nefnd sendi dönsku stjórninni tillögur
hans og bað um lán til þess að gera
höfnina. En stjórnLn neitaði og féll mál-
ið þá niðux.
Fyrsta fimleikahús
bæjarins var reist hjá latínuskólanum
1852. En þegar það var komið upp,
þótti allt of mikill kostnaður að ráða
fimleikakennara við skólann. Stóð húsið
svo ónotað fram til 1857, að Trampe
stiftamtmaður réð hingað danskan lög-
regluþjón, C. P. Steenberg, sem jafn-
framt gat kennt leikfimi. Var hann síð-
an kennari við skólann um 20 ára skeið.
Fyrsta póstgufuskip
kom hingað 1858. Það hét „Arcturus“.
Fram að þeim tíma hafði allur póstur
milli íslands og útlanda farið með segl-
skipum. Skipið átti C. P. A. Koch stór-
kaupmaður í Kaupmannahöfn, er seinna
varð stofnandi og framkvæmdastjóri
Sameinaða gufuskipafélagsins. í samn-
ingi við Koeh var svo áskilið að skipið
færi 6 áætlunarferðir á ári milli landa
og hefði að minnsta kosti rúm fyrir 3
farþega til íslands og 2 farþega frá ís-
landi í hverri ferð. Fargjald milli
Reykjavíkur og Kaupmannahafnar var
ákveðið 25 rdl.
Kvennaskólar.
Það var árið 1858, meðan bamaskól-
inn lá niðri, að Vilhjálmi Finsen bæjar-
fógeta barst eftirfarandi tilboð:
„Um leið og stjórnin skyldar bæjar-
stjórn til þess að koma á fót barnaskóla,
eða bæjarstjórn ræðst í það af eigin
rammleik, verða afhentir 5000 rdl. til
stofnunar stúlknaskóla með eftirfarandi
skilyrðum:
1. Hann skal heita Carolínaskóli.
2. Kennsla fari fram á dönsku, nema
íslenzk málfræði skal kennd á islenzku.
Þetta ákvæði stafar eikki af hrifn-
ingu fyrir því, sem danskt er, þvert á
móti er dönsk tunga fátæk og ófull-
komin í samanburði við hið þróttmikla
norræna mál. En ísland má ekki ein-
angra sig; það er nú einu sinni bundið
Danmörk og verður það um langa hríð.
Þess vegna er nauðsynlegt, að kfirnin
læri dönsku í skólunum, eftir að þau
hafa lært íslenzku á iheimilunum, en fái
þó tilsögn í íslenzkri málfræði í skólun-
um. Auk þess er varla um aðrar bók-
menntir að ræða en fornsögurnar, og
kennslubækur eru engar til á íslenzku.
Aðalástæðan er þó sú, að ógerningur
er að fá íslenzka kennara. Og hvaða
gagn væri að því að senda unga Is-
lendinga í danska kennaraskóla? Þeir
mimdu aðeins eyða þar dýrmætum tíma
og koma heim með litla hagnýta þekk-
ingu. Framtíð skólanna verður ekki
byggð á slíkum tilraunum. En nógu er
úr að velja af æfðum kennurum í Nor-
egi og Danmörku.
Gefandi er sannfærður um, eftir langa
yfirvegun, að dönsk kennsla sé nauð-
syn, er setja verði sem ófrávíkjanlegt
skilyrði fyrir stofnun skólans og verði
bænum að beztu gagni, og þröngsýn
þjóðerniskennd megi þar ekki ráða.
Að þessu fengnu er gefandi viljugur
til að ánafna stofnuninni sjóð í erfða-
skrá sinni. Armars á Reykjavíkurbær
að reka skólann. Sjóðinn má aldrei
skerða, en hálfum vöxtum varið árlega
til verðlaunaveitinga, bókakaupa, auka-
kennslu o.s.frv.
Gefandinn vonar, að hann megi án
sérstaks leyfis fá vini sína og kunningja
til þess að leggja fram fé í þennan sjóð,
svo að hann verði 20.000 rdl“.
Talið var að tilboð þetta væri kom-
ið frá vellauðugum manni, en enginn
vissi hver hann var, nema Vilhjálm-
ur Finen, því að hann bannaði að láta
nafns síns getið. Finsen sendi erindið
til dómsmálaráðuneytisins danska, en
það svaraði, að ekkert væri því til fyrir-
stöðu að leyfið yrði veitt, þegar form-
leg beiðni kæmi um það og öllum skil-
yrðum væri íullnægt.
Meira varð svo ekki úr þessu, en
mikill ' ahugi virðist hafa verið hér
á menntun kvenna. Árið 1874 stofn-
aði frú Þóra Melsted Kvennaskólann,
og 1885 er stofnaður annar kvenna-
skóli og hús handa honum relst &
Brekkubæjarlóð og kallað Vinaminní. —
Sigriður Einarsdóttir í Brekkubæ hafði
gifzt Eiríki Magnússyni meistara í Cam-
bridge, og hún hafði fengið ríka Eng-
lendinga til þess að leggja fram fé til
skólastofnunarinnar. Þessi skóli starfaði
að vísu ekki nema einn vetur, en nafnið
Vinaminni loðir enn við húsið í Mjó-
stræti.
Kaþólska trúboðið
keypti Landakot og settist hér að
1860.
Atvinnubætur.
Árið 1861 var því fyrst hreyft hér að
bærinn stofnaði til vinnu fyrir atvinnu-
leysingja. Ætlaði bæjarstjórn að taka
4000 rdl. lán í þessu skyni og skyldi
það endurgreiðast á 28 árum. Dóms-
málaráðuneytið danska synjaði bænum
um heimild til að taka þetta lán, með-
fram vegna þess að meira væri gert
úr bágindum Reykvíkinga en ástæða
væri til.
Fyrsti Ijósmyndasmiður
hér í bæ var danskur maður, Friis að
nafni. Hann kom hingað 1861 og dvald-
ist hér sumarlangt og hafði nóg að gera.
Tveir aðrir byrjuðu þá einnig á að taka
ljósmyndir, R.P. Hall verzlunarmaður og
Guðbrandur Guðbrandsson frá Grund-
arfirði.
Læknaskóli.
Fyrsti vísir að læknaskóla var það
að gefinn var út konungsúrskurður 1862
um að læknaefni skyldu fá kennslu
hjá landlækni, og var þeim gefið fyr-
irheit um lækningaleyfi að námi loknu.
Landlæknir hafði þá um hríð kennt
nokkrum læknaefnum og útskrifaði
fyrsta lækninn þetta ár. Var það Þor-
valdur sonur Jóns Guðmundssonar rit-
stjóra, og var hann síðan lengi lækn-
ir á ísafirði. — Læknaskóli var svo sett-
ur á stofn 1876 samkvæmt sérstökum
lögum og varð Jón Hjaltalín landlækn-
ir fyrsti forstöðumaður hans.
Forngripasafnið.
sem nú kallast Þjóðminjasafn, var
stofnað í Reykjavík 24. febr. 1863. __
Hið íslenzka fornleifafélag var svo
stofnað 8. nóvember 1879.
Fyrsta sjúkrahúsið
í Reykjavík tók til starfa 1866 og var
forstöðukona þess ráðin Soffía Magda-
lena Magnúsdóttir hreppstjóra í Seli.
Hún var ekkja Hermanns Fischer kaup-
manns. Spítalafélag hafði verið stofnað
6. okt. 1863 og var Árni Thorsteinsson
landfógeti aðaldriffjöðrin í því. Árið
1865 gaf Cari H. Siemsen kaupmaður
þessu félagi gistihúsið „Scandinavia“
fyrir sjúkrahús. Þetta hús stóð þar sem
nú er Herkastalinn. Ekki þurfti að nota
öll húsakynnin handa sjúklingum. Þeir
voru hafðir uppi á lofti, en niðri voru
samkomur og leiksýningar. Var þá um
hríð ekkert gistihús til í bænum.
Fyrsta bókasafnshús
sem reist var hér í bæ, var Kellsalls-
gjöf, eða íþaka, bókasafn latínuskólans.
Fé til þess hafði enskur maður gefið
1853, en húsið komst ekki upp fyrr en
1866.
Fyrsta baðhús
var sett á fót í sambandi við sjúkra-
húsið 1869. Gátu menn fengið þar heit
og köld steypiböð á laugardögum. Kost-
aði heitt bað 40 sk. en kalt bað 16 sk.
En fengi menn sér bæði heitt og kalt
bað kostaði það 48 sk.
Fyrsti álfadans
fór fram á gamlárskvöld 1871 og
stóðu fyrir því stúdentar og skólapilt-
ar. Dansinn fór fram á isi á tjörninni.
Fastar nefndir bæjarstjórnar.
Árið 1872 kom ný tilskipan um bæjar
málefni Reykjavíkur. Var þar svo fyrir
mælt, að kjósa skyldi þessar fastanefnd-
ir í bæjarstjóm og skipta málum milli
þeirra: Fjánhagsnefnd, fátækranefnd,
skólanefnd, hafnarnefnd, byggingar-
nefnd og veganefnd.
Fyrsta pósthús
á íslandi var sett á stofn í Reykja-
vík 1872 og kallað „konungleg póst-
stofa“. Þá var og stofnað póstmeistara-
embætti fyrir ailt land og hlaut það Óli
P. Finsen bóksali.
Fyrsti landshöfðingi
var Hilmar Finsen og tók hann við emb-
ætti 1. apríl 1873.
Fyrstu íslenzk frímerki
voru gefin út 1873 og voru það 2, 3,
4, 8 og 16 skildinga algeng frímerki, og
4 og 8 skildinga þjónustumerki. —
Fyrstu aurafrímerki komu út 1876.
Kalkbrennslan.
Reykjavík var að upphafi iðnaðarþorp
og gat það bent til þess að hér yrði síð-
ar mikil iðnaðarborg. Fyrsta verksmiðj-
an, sem einstaklingsframtak reisti hér
til þess að vinna vöru úr innlendu efni,
var Kalkbrennslan. Hún reisti fyrst
kalkbrennsluofn hjá Rauðará 1873, exi
síðan annan hjá Arnarhólslæk 1876. Þess
vegna heitir Kalkofnsvegur þar. Þessi
ofn var að stærð ámóta og Söluturninn
á Hverfisgötuhorninu. Vilji menn bera
það saman við Sementsverksmiðjuna á
Akranesi, þá er munurinn geysimikill,
en þó ef til vill í hlutfalli við þær
breytingar sem orðið hafa síðan kalk-
brennslan ho Xöú
Þjóðhátíðin 1874.
Bæjarstjóm lét gera hátíðarsvæði á
Öskjuhlíð, þar sem nú eru vatnsgeymar
Hitaveitunnar. Var þar rutt og sléttað
stórt svæði, en það jarðrask reyndist
óheppilegt á hátíðardaginn, því að þá
var hvasst og þyrlaðist upp svo mikið
moldrok, að varla var verandi þar. —.
Kristján konungur 9. var þá í heimsókn
hér og var honum boðið á hátíðina. En
það er til marks um hvernig samgöngur
voru þá, að konungur og fylgdarlið varð
að fara gangandi frá Latínuskólanum
suður á Öskjuhlíð og heim til skólans
aftur.
Fyrsta minnlsmerki.
í sambandi við 1000 ára hátíðina gaf
bæjarstjórn Kaupmannahafnar Reykja-
víkurbæ líkneskju af Albert Thorvald-
sen eftir sjálfan hann. Var þegar ákveð-
ið að minnismerkið skyldi standa á
miðjum Austurvelli og varð það til þess
að völlurinn var lagaður og sléttaður
og girðing sett umhverfis hann. Minn-
ismerkið kom hingað árið eftir og þá
birtist þetta Kaupmannahafnarbréf í
ísafold: „Nú fer Thorvaldsen (mýndin)
heim með Díönu. Bæjarstjórnin hér
sendir með henni lærðan ingeniör eða
„hugvitsmann", sem mig minnir að
Þjóðólfur kallaði svo einu sinni, til þess
að hjálpa bæjarstjórninni ykkar um
hugvit til að koma karlinum á lagg-
irnar, ems og hann á að standa á Aust-
urvelli. Er það ekki laglega gert?“ —
Minnismerkið var svo afhjúpað með við-
höfn og hátíðarbrag á afmælisdegi Thor-
valdsens 19. nóvember 1875. Stóð það
síðan á Austurvelli þar til það varð
að þoka fyrir Jóni Sigurðssyni 1931.
Brunatrygging húsa.
Eftir margra ára þref og þjark við
dönsku stjórnina tókst loks 1874 að fá
öll hús í Reykjavík vátryggð hjá dönsku
vátryggingarfélagi. Gekk tilskipan um
það í gildi 1. okt.
Fyrsta götuljósker
var reist hjá lækjarbrúnnni niður af
Bankastræti og kveikt á því í fyrsta
skipti 2. sept. 1876. Ljósgjafinn var stein-
olía.
Ofn
var settur í dómkirkjuna 1879, líklega
hinn fyrsti sem sást í kirkju á íslandi.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS-
17. apríl 1966