Lesbók Morgunblaðsins - 01.05.1966, Blaðsíða 12

ÁRNI ÓLA
Framhald af bls. 9
bafi ekki verið læs er hann var 14 ára
gairall.
Þegar Sigurður var 18 ára fór hann
til Reykjavíkur að læra gullsmíði, en fór
skömmu síðar utan og fullkomnaði sig
í iðn sinni í Kaupmannahöfn. Þar dvald-
ist hann um sex ára skeið. Hann var
imjög fróðleiksfús og leitaði sér þekk-
ingar, hvar sem hann gat, og gerðist
snemma vel sjálfmenntaður. Einkum
hafði hann mikinn hug á forn-
fræði, og halda menn að þar
hafi Guðbrandur bróðir hans
styrkt hann með ráðum og dáð,
því að þeir voru samtímis í Kaup-
mannahöfn bræðurnir. Jafnframt náði
Sigurður því að verða listamaður á gull
og silfur, og fór mikið orð af honum
fyrir það er hann var kominn heim aft-
ur og setztur að í Reykjavík.
Það var engin tilviljun, að Sigurður
gerðist aðstoðarmaður við Forngripa-
safnið, því að hann hafði meiri áhuga
og þekkingu á fornfræðum en aðrir
samtímamenn hans íslenzkir. En kaup-
laust varð hann að gegna því starfi þar
til hann gerðist forstöðumaður safns-
ins. Eftir það lagði hann gullsmíðarnar
á hilltuia, en lagði allan hug á að efla
safnið og bæta. Hann hélt vandlega
spurnum fyrir um alla forngripi víðs-
vegar um land og kappkostaði að ná í
þá fyrir safnið, annað hvort gefins, eða
þá fyrir lítið gjald. Og á ferðum sínum.
um landið safnaði hann miklu af forn-
um gripum. Hann skrifaði nákvæma
lýsingu á hverjum grip, sem safninu
bættist, skrásetti þá og kom þannig röð
og reglu á safnið. Vann hann þar mjög
þ£irft verk, og um starf hans sagði eft-
irmaður hans, Matthías Þórðarson, svo:
„Fornleifafræðirannsóknir Sigurðar hafa
ætíð mikið gildi, og hefir hann með
þeim og starfsemi sinni fyrir safnið,
unnið þjóð vorri ómetanlegt gagn“.
Forminjasafnið átti hálfrar aldar af-
mæli hinn 24. febrúar 1913 og í ræðu,
sem Matthías Þórðarson flutti við það
tækifæri, mælti hann á þessa leið: „Ég
hefi í dag — samkvæmt góðum sið við
önnur eins tækifæri og þetta — vitjað
legstaða þeirra þriggja fyrirrennara
minna, sem hvíla hér í Reykjavík. Leg-
staðir þeirra Jóns Árnasonar og Sig-
urðar Guðmundssonar eru auðkenndir
með bautasteinum, en eigum vér nú að
láta það dragast lengur að leggja stein
á leiði Sigurðar Vigfússonar fornfræð-
ings?“
Margir munu hafa vaknað við að
þetta væri orð í tíma töluð, en þá vant-
aði sem oft áður „afl þeirra hluta er
gera skal“. Hvorki Fornleifafélagið né
Forngripasafnið hafði fé aflögu til að
leggja í þann kostnað, og varð því ekk-
ert úr framkvæmdum næstu þrjú árin.
E n Matthías vann að hugmynd
sinni í kyrrþey og íhugaði hvernig bauta
steinninn ætti að vera. Hann vissi að
Sigurður hafði verið allra manna þjóð-
ræknastur, og þess ætti minnisvarði hans
að bera merki. Sýndist honum því rétt-
ast að útvega stóran íslenzkan stein og
láta hann halda sér eins og náttúran
hafði skapað hann, en hafa á honum
rúnaáletrun. Síðan sneri hann sér til
Magnúsar Guðnasonar steinsmiðs og bað
hann að benda sér á hæfilegan stein,
því að hann vissi vel að Magnús var
hverjum manni fróðari um það grjót,
sem hér var að fá í námunda við bæ-
inn, og til þess lágu sérstakar ástæður.
Þegar Alþingishúsið var reist á árun-
um 1880-81 var Magnús enn ungur að
aldri, en hafði þó verið einn af stein-
smiðunum þar. Bald byggingameistari
var svo ánægður með vinnubrögð Magn-
úsar, að hann gaf honum spánný stein-
höggvaraverkfæri að skilnaði. Þetta
varð til þess, að Magnús ákvað að leggja
fyrir sig legsteinasmíðar, og fyrsta verk
hans varð þá að fara um allt bæjar-
landið í leit að hentugu grjóti, og eft-
ir það mátti segja að hann þekkti hvem
stein hér í nágrenninu. Honum varð þá
heldur eigi skotaskuld úr því að finna
stein, er væri hæfilegur bautasteinn á
leiði Sigurðar Vigfússonar. Hann fór
rakleitt upp í Öskjuhlíð og benti Matt-
híasi á stein þar, sem báðir voru ánægð-
ir með. Þetta var svo stór steinn, að
engin þáverandi flutningatæki gátu
rogað honum til bæjarins. Varð flutn-
ingurinn því að bíða fram á vetur eftir
hentugu sleðafæri, hjarni og ísi, en þá
var steininum ekið á sleða sunnan úr
hlíðinni og að kirkjugarðinum við Suð-
urgötu. Þar beið hann svo síns tíma.
Matthías mun hafa ámálgað það við
ýmsa menn að veita sér lið í þessu
minnisvarðamáli, og varð honum það
ágengt, að hinn 26. febrúar 1916 var
sent skjal um bæinn og skorað á menn
að skjóta saman fé til þess að bauta-
steinninn yrði reistur. Segir í áskorun-
inni að það mundi „þykja fara illa á því,
að samtíðarmenn Sigurðar sýni það
ræktarleysi að láta gröf hans með öllu
ómerkta og gera enga tilraun að friða
hana fyrir röskun“. Undir þessari á-
skorun voru nöfn þeirra Eiríks Briems,
Pálma Pálssonar, Jóns Jacobssonar,
Jóns Þorkelssonar, Matthíasar Þórðar-
sonar, Indriða Einarssonar og Klemens
Jónssonar.
etta bar þann árangur, að 65
menn lögðu fram skerf til minnisvarð-
ans, alls 210 krónur, og má á því sjá að
ekki hefir skerfur hvers verið stór. En
talið var, að þetta mundi nægja. Og
svo var Magnúsi Guðnasyni falið að
höggva áletrun og skraut á steininn.
Byrjaði hann á því verki réttum aldar-
fjórðungi eftir að Sigurður Vigfússon
hafði látizt, og lauk því 14. júlí 1917.
Grafskriftina hafði þjóðminjavörður
samið undir fornyrðislagi og er hún
þannig:
Reykvíkingar
reistu stein þennan
yfir Sigurð
son Vigfúsar,
íorstöðumann
Forngripasafnsins,
og Ölínu
eiginkonu hans.
(Sigurður hafði verið kvæntur Ólínu
Maríu Jakobínu, dóttur Bonnesens
sýslumanns í Rangárvallasýslu; hafði
hún verið tvígift áður. Hún andaðist
1. marz 1902 og var grafin hjá Sig-
urði manni sínum).
Aletrunin er sem sagt með rúnum
skráð og eru þær í boga á framhlið
steinsins. En innan í boganum er mynd,
gerð eftir elzta útskurði sem fxmdizt
hafði hér á landi, eldhúsþiljum frá
Möðrufelli í Eyjafirði. Um það segir
Matthías sjálfur: „Eru á steininum
skeyttar saman tvær myndir, gerð ein
úr tveimur, og hefir líkingarfulla merk-
ingu um trúar og sálarlíf Sigurðar Vig-
fússonar, því að kristni-kross-merking
er hér á steininum lögð í hinn efra hlut
myndarinnar, en það krosstré stendur
þó á rótum með ramheiðnum víkinga-
aldarsvip".
Þegar þeir Magnús og aðstoðarmaður
hans fóru nú að höggva rúnaletrið, þá
vildi svo til að öll áletrunin komst ekki
fyrir á leturbandinu, enda þótt gerðar
væri bandrúnir á nokkrum stöðum.
Gengu af tvær seinustu línurnar í er-
indinu, og var nú tekið það ráð að
höggva þær á annan flöt steinsins. „Var
það leturband gert í líkingu við fornt
belti“.
]\ ú var eftir að koma steininum
fyrir og vantaði þá undirstöður. Þær
fékk Matthías hjá Knud Zimsen. Þegar
Zimsen reisti hús sitt Gimli gerði hann
brú á lækinn fram undan því og var
sú brú úr steyptum hellum. Nú hafði
lækurinn verði tekinn af fyrir fimm
árum og þar með var brúin óþörf, en
hellurnar voru enn geymdar. Og það
voru þessar hellur, sem hafðar voru að
undirstöðu bautasteinsins. Jafnframt var
leiðinu þá breytt, gerður úr því dálítill
hóll í líkingu við fornan haug.
Þegar þessu var lokið var kostnaður
við minnisvarðann orðinn meiri en sam-
skotunum nam. Var þá aítur leitað sam-
skota og söfnuðust nú 140 krónur.
Nægði það svo, að þegar allir reikn-
ingar höfðu verið greiddir, gengu af
nær 50 krónur. Voru þær lagðar í sjóð
til viðhalds bautasteininum og átti sá
sjóður alltaf að vera í vörzlu þjóð-
minjavarðar og undir umsjá hans.
Samkvæmt þessu hefir bautasteinninn
kostað um 300 krónur. Það er raunar
talandi tákn um bágborinn fjárhag bæj-
arbúa á þeim árum, hve mikið umstang
og fyrirhöfn það kostaði að draga sam-
an þessar 300 krónur, til þess að hægt
væri að reisa merkilegum og þjóðholl-
um manni sæmilegan minnisvarða. Eins
mun mönnum nú virðast það ofmat á
verðgildi peninga, að vextir af 50 króna
stofnsjóði mundu nægja til viðhalds
minnisvarðanum. Sú hefir einnig orðið
raunin á, að fé þetta hefir alltaf legið
í sparisjóði, og minnisvarðanum heíir
ekki verið sýnd sú umhyggja er skyidi.
Bautasteinninn er móleitur og þegar
letrið og skrautið hafði verið höggvið
á hann, var borin sverta í risturnar. Fór
það vel við litinn á steininum, og voru
risturnar mjög glöggar og áberandi með-
an svertunnar naut við, og sýndist
steinninn jafnvel skrautlegur í öllu
látleysi sínu og einfaldleika.
Nú er langt síðan steinninn veðrað-
ist svo, að svertan er með öllu horfin,
og við það var sem rist-
urnar hyrfi líka þegar þær urðu
samlitar steininum. Og nú er
einnig svo komið, að öll framhlið
steinsins er þakin mosa og skófum, og
það gerir allar risturnar enn ógreini-
legri, eins og sjá mó hér á myndunum.
Skrautmyndin er að miklu leyti horf-
in undir skófir og rúnastafirnir orðnir
mjög ógreinilegir víða. Ber nú bráða
nauðsyn til þess, að steinninn sé hreins-
aður vandlega og sverta borin í rist-
urnar að nýju. Það er ekki vansalaust að
láta slíkan minnisvarða standa umhirðu-
lausan.
íCemur þá til greina hver hafa
skuli framkvæmd þess verks. Segja má,
að hér sé um opinbert minnismerki að
ræða og þess vegna hafi enginn einn
maður skyldu til þess að sýna því sóma.
En verði ekkert að gert, munu skófir
hafa sléttað yfir risturnar eftir nokkur
ár, og verður þá allt erfiðara um hreins-
un steinsins. Skófirnar eru áleitnar og
iðnar við að „klæða“ íslenzka grjótið
og bíta sig svo fastar í það að þær verða
sem hluti af því. Hér verður að byrja á
því að ná skófunum af steininum og
hreinsa síðan allar risturnar og bera
í þær svertu, svo að steinninn fái sitt
upprunalega útlit. Matthías Þórðarson
mun hafa séð það fyrir að þetta verk
þyrfti að vinna, og þess vegna geymir
hann á sparisjóði afgang samskotanna
og ætlar hann til viðhalds minnisvarð-
anum. En nú mun sá sjóður hrökkva
skammt til þessa, og er því ekki um
hann að tala.
A minnisvarðanum stendur, að Reyk-
víkingar hafi reist hann, og má það til
sanns vegar færa, því að minnisvarðinn
var reistur fyrir samskotafé úr Reykja-
vík; víðar var samskota eigi leitað. Eft-
ir þessu mætti líta svo á, að Reykvíking-
um bæri skylda til að sjá um viðhald
minnisvarðans. En þegar betur er að
gætt, voru það 60-70 menn, er að sam-
skotunum stóðu, og fæstir þeirra munu
enn uppi standandi. Til þeirra veröur
því eigi leitað, þegar sá sjóður, er þeir
lögðu fram til viðhalds, er alls ónógur
nú, þegar nauðsyn krefst þess að minn-
isvarðanum sé sómi sýndur.
En til er annar sjóður, sem Reykvík-
ingar greiða stórfé til árlega. Þaö er
kirkjugarðssjóður, og hann er ætlaður
til þess að kosta umsjón og viðhald
kirkjugarðanna hér í Reykjavík. Er það
nú ekki einmitt hlutverk þessa sjóðs að
sjá um viðihald þeirra minnismerkja, sem
ekki eru reist af einstökum mönnum?
Mér finnst sem enginn vafi geti verið
á því. Þess vegna beini ég málefm þess-
arar greinar til stjórnar kirkjugarða-
sjóðsins.
Fyrsta orð áletrunarinnar á steininum, REYKVÍKINGAR, sést hér, og enn
fremur hluti af myndinni. Annað er að mestu hulið skófum.
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS'
1. maí 1966