Lesbók Morgunblaðsins - 01.05.1966, Blaðsíða 14

William Stead með því að kæra I>á fyrir
rétti fyrir mannrán. Tókst þeim með
klækjum aS koma því svo fyrir, að
Stead hlaut fangeisisdóm, en Bramwell
Booth var sýknaður. Stúlkan, sem málið
spannst út af, var dæmd í umsjá Hjálp-
ræðishersins, sem sá um að koma henni
til manns. Nú rekur Hjálpræðisherinn
rúmlega 120 björgiunarheimili fyrir
fallnar stúlkur víða um heim.
S vona jókst starfið ár frá ári. Gisti-
hús urðu til og greiðasölustaðir fyrir
einstæðinga, sem hvergi áttu höfði aS
að halla. Þetta var til bjargar þeim
mikla fjölda manna, sem urðu að sofa
á brúm úti, en Hjálpræðisherinn komst
að því, að á Englandi væru um þrjár
milljónir manna, sem drægju fram lífið
á þennan hátt.
Á Englandi voru framleiddar eldspýt-
ur með gulum fosfór. Sakir hinna eitr-
uðu gufna, sem mynduðust í verksmiðj-
unum, urðu fæstar af framleiðslustúlk-
unum langlífar. Þær fengu fljótt ban-
vænan atvinnusjúkdóm, sem dró þær
til dauða á skömmum tíma. Booth hers-
höfðingi benti verksmiðjueigendunum á
þetta, en þeir skeyttu engu orðum hatis.
Þá setti hann sjálfur á stofn verk-
smiðju, sem framleiddi eldspýtur með
rauðum fosfór. Það var dýrari fram-
leiðsluaðferð, en hættulaus með öllu.
Þrátt fyrir það undirbauð hann hina
framleiðendurna. Eftir skamman tíma
var herinn orðinn sterkasti eldspýtna-
framleiðandi á Englandi. Þá sáu hinir
sig um hönd og tóku að framleiða eld-
spýtur með rauðum fosfór. Þá var hlut-
verki Hjálpræðishersins lokið, og verk-
smiðjum þeirra var lokað. Annað starf
beið þeirra.
Árið 1890 kom út bók eftir William
Booth, sem nefndist: „In Darkest Eng-
land and the Way Out“. Var nafnið
dregið af metsöluibók þess tíma „In
Darkest Africa“ eftir H. M. Stanley.
Aðstoðaði W. Stead hershöfðingjann við
framsetninguna. Kom í bók þessari í
fyrsta sinn fyrir sjónir almennings
risavaxið kerfi til þjóðfélagslegra um-
bóta, sem verða skyldi leiðarljós
Hjálpræðishersins í framtíðinni. Hefur
herinn síðan litið á það sem skyldu
sína að fylgja þessari áætlun fram, hvar
sem hægt er. Atriði þau, sem tekin eru
til umræðu í bókinni eru svo mörg, að
þau rúmast engan veginn í svo stuttu
máli sem þesæri ritgerð er ætlað. Skal
hér aðeins minnst á 10 atriði:
Verkstaðir handa atvinnuleysingjum.
Matstöðvar og gistihús fyrir karla.
Matstöðvar og gistihús fyrir konur.
Athvarfshús handa munaðarlausum
drengjum.
Heimili fyrir leysta sakamenn.
Landbúnaðarstofnanir.
Björgunarheimili fyrir fallnar stúlk-
ur.
Vinnumiðlunarskrifstofur heima og
erlendis.
Leitarmiðstöðvar (að týndum mönn-
um).
Hjálparstöðvar í skuggahverfum
(slömmum).
Eins og hér sést, setti Booth ekki
markið lágt. En hitt er þó nokkur kost-
ur, að herinn hefur framkvæmt þetta
af hinni mestu alúð og hefur fært
út kvíarnar á hinu félagslega sviði. Eitt
það fyrsta, sem komst til framkvæmda
eftir útkomu bókarinnar var bygging
og rekstur búgarðsins í Hadleigh.
Stofnanir þessar áttu ekki að vera ölm-
usustofnanir, heldur átti að hjálpa
mönnum að koma fótunum undir sig í
atvinnulegu tilliti.
Þrátt fyrir þetta eignuðust þessar hug-
ejónir hersins sína andstæðinga, af því
að herinn átti frumkvæðið. Þeirra
fremstur var Thomas Huxley prófessor.
Fundu þeir þessu það helzt til foráttu,
að ofsafullir trúmenn stæðu að þessu.
Enda þótt gagnrýnin væri hörð, kom
í ljós, að fullur áhugi var á þvi að koma
þessu í framkvæmd. Má t.d. sjá það
í fyrri kafla, hvernig að málum hefur
verið unnið í Bandarikj unum.
Sérstætt er starf það, sem Hjálpræð-
isherinn vinnur við leit að týndum
mönnum. Árið 1961 er sagt frá því í
Kirkens Verden, að 12.000 beiðnir um
leit að týndum mönnum berist árlega
til hersina. Af 'þeim tekst að finna helm-
inginn, og er það meira afrek en önnur
samtök geta hrósað sér af. Þetta starf
var skipulagt af Booth hershöfðingja.
Gangur mála er nokkurn veginn þannig.
Nú týnist maður í stórborg eða erlend-
is. Grunur leikur á, að hann kunni að
vera á lífi. Aðalstöðvum hersins í ein-
hverju landi, er tilkynnt um hvarf hans
ásamt meðfylgjandi upplýsingum. Það-
an er haft samband við leitarmiðstöðina
í Lundúnum, sem sér um að koma leit-
artilkynningu í Herópið í þeim löndum,
sem til greina koma sem dvalarstaðir
hins týnda. Sérstökum foringjum við
flokkana er falið að grennslast eftir hin-
um týnda. Þeir hafa augun hjá sér, þeg-
ar þeir fara inn á krána með Herópið
til sölu eða þeir eru á útisamkomu í ein-
hverju skuggahverfinu. Þ^nnig þrengist
hringurinn smátt og smát't. Kannske fær
leitarmiðstöðin í hendur ýmsar upplýs-
ingar, sem til hjálpar mega verða. Þá
eru umsvifalaust send skilalboð til við-
komandi flokks, sem sendir foringja út
af örkinni til að kanna málið. Ef mað-
urinn finnst, verður reynt að hjálpa
honum, hvernig sem hann er á sig kom-
inn. Þegar hann er búinn að jafna sig,
er hann sendur til fjölskyldu sinnar,
ef það þykir ráðlegt.
í íslenzka Herópinu hefi ég aðeins
séð eitt dæmi um það, að menn hafi
notfært sér þessa þjónustu. Það var
árið 1901. Þá var herinn beðinn um að
leita að þremur manneskjum, sem týnzt
höfðu ættingjum sínum. Skömmu seinna
voru tvær þeirra komnar fram í er-
lendri höfn. En með fyrirspurnum
komst ég að því, að þessi þjónusta hef-
ur verið í fullum gangi hérlendis frá
þeim tíma, þótt hún komi ekki fram
opinberlega. Var mér sagt, að frá u.þ.b.
1930 hafi að minnsta kosti ein leitar-
beiðni borizt árlega um menn, sem
týndir voru erlendis. Taldi heimldar-
maður minn alla hafa fundizt nema 2-3.
Þannig má lengi telja um þau atriði,
sem á er minnzt í bók Booths. Þau
skipta tugum, sem komizt hafa til fram-
kvæmda. Á sum þessara atriða hefur
verið minnzt í öðrum köflum. Skal hér
aðeins bent á fáein atriði, sem Hjálp-
ræðisherinn hefur fengið áorkað á sviði
löggjafar. Held ég mig þar fyrst og
fremst við brezk lög.
Fyrst má nefna hina frægu lagabreyt-
ingu frá 1885, sem áður er getið. Er hún
nefnd Criminal Law Amendment Act.
Á sviði breytinga á fangelsismálum
er ekki litið, sem eftir herinn liggur.
Breyting á löggjöf varðandi unga af-
brotamenn, Youthful Offenders Act, frá
árinu 1905.
Bæklipgur byggður á rannsóknum
Hjálpræðisherslns undir forystu her-
ráðsforinfjans, Bramwells Booths,
stuðlaði að nánari lagasetningu um
réttarstöðu bama. Fyrst var það hin
svonefnda lagasetning Childrens Chart-
er frá 1908, og síðan lög í sömu átt
1933, 1938 og 1948.
Þannig má lengi telja: Lög varðandi
aldur dansstúlkna í erlendum leikhús-
um, um ættleiðingu barna, um viður-
kennda skóla fjrrir ungt fólk, um þjálf-
unarheimili fyrir mæður og börn þeirra,
um atvinnu landshornamanna, fátækra-
löggjöf og fleira.
Ekki má láta hjá líða að minnast
á eitt afrek franskra Hjálpræðisher-
manna á hinu félagslega sviði. Það er af-
nám fanganýlendunnar á Djöflaeynni
svokölluðu, sem þeim tókst að fá fram-
gengt árið 1946, að vísu eftir margra
áratuga baráttu. Kemur þar helzt við
sögu Péane fursti, sem fletti ofan af
illri meðhöndlan Frakka á föngunum
þar á eynni í frægri bók. Herinn í
Frakklandi hafði lengi búið sig undir
það að taka við föngunum til uppeldis,
þegar nýlendan yrði afnumin.
Árið 1950 var búið að flytja
alla fangana heim til
þeirra, aðeins voru eftir þeir fangar,
sem greindarskortur hamlaði aðhæfingu
að samfélaginu. Meðal þeirra rekur
Hjálpræðisherinn ennþá starf.
CJm Hjálpræðisherinn á íslandi.
I maí 1895 komu hingað til lands
tveir Hjólpræðishermenn, Christian
Erichsen aðjútant og Þorsteinn Davíðs-
son kafteinn. Þá var fáni Hjálpræðis-
hersins „heistur“ á Islandi. Þessir menn
tóku sér gistingu á Hótel Reykjavík,
sem þeir keyptu síðar á árinu. Eftir það
hefur þar verið nefndur „Herkastalinn".
Fyrstu samkomuna héldu þeir félagar
þann 12. maí. Starfið bar fljótt nokk-
urn ávöxt, því að fyrsta hermannasam-
koman var haldin 8. júní. Segja má, að
starfsemin hatfi tekið tiltökulega fljótt
við sér, því að fram undir _ 1920 var
komin allmikil starfsemi á ísafirði, á
A'kureyri, í Hatfnarfirði, á Fellsströnd,
á Siglufirði og í Reykjavík.
Meðal þeirra fyrstu, sem gerðust
Hjálpræðislhermenn hér í Reykjavík og
urðu þekktari en aðrir íslenzkir her-
menn á jaínum tíma, voru frú Sesselja
Sigvaldadóttir, síðar sersjantmajór (en
það er nokkurs konar prédikarastaða,
sem gerðar eru minni krötfur til en um
önnur foringjastörf) og Sigurbjöm
Sveinsson, siðar kafteinn í Hernum.
Síðar hefur kastazt í kekki með honum
og yfirstjórn hersins, þannig að hann
hverfur atf síðum Herópsins á árinu 1994.
Áður en til þess kom var Sigurbjöm
búinn að birgjaHerinnaf söngvaþýðing
um, sem enn er ausið af. Og etftir að
hann gerðist barnakennari í Reykja-
vfk og Vestmanriteyjum, hélt hann á-
fram þýðingarstarfi sinu. í Söngbók
Hjálpræðishersins 1964 eru 114 söngvar,
sem hann hefur annaðhvort frumsamið
eða þýtt. Það er fimmti i>artur bókar-
innar. Síðar á ævinni samdi hann hinar
alkunnu barnabækur Bernskuna, Geisla
og Engilbörnin. Hann var á sínum tíma
foringi hersins á ísafirði og mjög vin-
sæll sem barnafræðari. Einn af elztu
núlifandi hertforingjum íslenzkum, Svava
Gísladóttir majór, er einn af barna-
hermörmunum frá dögum hans á ísa-
firði.
Síðar bættust starfinu ungir hermenn,
gamlir bekkjarbræður úr Flensborgar-
skóla. Voru það þeir Oddur Ólafsson,
síðar ensajn (kafteinn á 2. stigi) og
Árni Jóhannsson, núverandi brigader,
Unnu þeir á sínum tíma allmyndarlegt
startf í byggingarmálum hersins. Oddur
hvanf á sínum tíma undan merkjum
hans, en Árni hélt áfram. Er slíkt ekki
fordæmalaust í sögu hersins viða um
lönd, en þrátt fyrir það er stanf manna
eins og Franks Smiths, kommandörs, og
Ballingtons Booths, kommandörs, í há-
vegum haft meðal hersins.*
Meðal þeirra raerkismanna, sem hér
hafa stanfað sem yfirmenn eða flokks-
stjórar, má nefna Hjalmar Hansen
majór. sem síðar orti indælan söng, sem
kunnur er um Norðurlönd, og heitir á
íslenzku: Dýrðlegast natfn, sem er nefnt
hér á jörð. Einnig má nefna Káre
WestergSrd kommandör, fyrrum alþjóð-
legan æskulýðsleiðtoga Hjálpræðishers-
ins og núverandi umdæmisstjóra yfir
Noregi, Íslandi og Færeyjum.
Herópið var fyrst gefið út hér á landi
hauistið 1895. Ungi hermaðurinn kom
fyrst út 1998.
Frá upphafi hefur Hjálpræðisherinn
sinnt mjög félagslegum störfum og líkn-
armálum. Skal hér fátt eitt nefnt.
Árið 1912 hóf Jensína Jónsdóttir día-
konissustarf á vegum Reykjavíkur-
fiökks. Hjúkraði hún á fjölda heimila I
Reykjavík, ^ og var afar vinsæl fyrir
starf sitt. Á efri árum sínum stundaði
hún sölu Herópsins og var kunn um
bæinn sem slík sölukona. Hún var
„kölluð heim til dýrðarinnar" sumarið
1962. Birtist á sínum tíma frásögn um
starf hennar í 1091 nótt Reykjavíkur
eftir Gunnar M. Magnús.
Snemma var stofnað hið svonefnda
Dorkas—samband. Sá það um fatasaum
handa fátæklingum.
Á ísafirði var stofnaður félagsskap-
urinn „Samverjinn". Var hann stofnað-
ur að fyrirmynd líkrar starfsemi, sem
hafizt hafði í Reykjavík árið 1914 á
vegum fimm félaga umdæmisstúkunnar,
þ.á.m. Sigurbjörns Ástvalds Gíslasonar.
Átti þessi félagsskapur að sjá um dreif-
ingu á matvælum til þurfandi. Frosta-
veturinn 1918 var dreift á ísafirði yfir
7000 máltíðum af góðum og kröftugum
mat. Síðan tók Hjálpræðisherinn á ísa-
firði að sér rekstur elliheimilis fyrir
bæinn um nokkurra ára skeið. Svipuð
þróun átti sér stað með starf Samverj-
ans í Reykjavík. Úr því varð Elliheim-
ilið Grund.
Gesta- og sjómannaheimili hefur ver-
ið rekið víðast þar, sem Hjálpræðisher-
inn hefur haft aðsetur hérlendis.
Arið 1965 var tekið til við rekstur
stúlknaheimilis á Seltjarnarnesi í líkum
dúr og annars staðar, þar sem herinn
hefur rekið starf.
Á stríðsárunum stóð Svava Gísladótt-
ir majór fyrir rekstri vöggustofu I
Reykjavik. Hlaut það starf miklar vin-
sældir, en óx fámennu starfsliði fljótt
yfir höfuð, því að við brann, að börnin
væru ekki tekin af vöggustofunni fyrr
en hálfu öðru ári eftir en upphaflega
var ákveðið. Við brottför Svövu af
landi brott, lagðist þessi starfsemi nið-
*Þessir tveir menn lentu í ósátt við
Booth hershötfðingja á árunum eftir
1890. Urðu þeir því að hætta sem for-
ingjar. Deiluefnin voru um atriði, sem
urðu ríkjandi í stjórn hersins 1929.
Samstarf við önnur trúfélög. Miðnætursamkoma í kvikmyndahúsi. Fridtjov
Nielsen, brigader, í fremstu röð. Myndin er tekin árið 1961.
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS-
1. maí 1960