Lesbók Morgunblaðsins - 22.05.1966, Blaðsíða 15

ÁRNI ÓLA
Frh. a£ baksíðu
Þ að var um þessar mundir eða
þó litlu fyrr að Tómas Sæmundsson
kom fram með fyrstu tillögu um skipu-
lag Reykjavíkur. Honum ofbauð að sjá
hvernig bærinn hafði byggzt: „Ekki er
fullnægt fegurðarkröfum í bænum
sjálíum; nýju húsunum er hrófað upp
öldungis í blindni án nokkurrar að-
gæzlu á því, hvað laglegast sé eða hag-
anlegast verði síðar meir, þegar þrengj-
ast fer“. Og svo stakk hann upp á því,
að yfir Kvosina þvera og endilanga
yrði gerðar sex götur, þrjár milli Að-
alstrætis og lækjarins og þrjár milli
tjarnar og sjávar. En í miðri kvosinni
skyldi vera opið svæði eða torg og
umhverfis það fjórar opinberar bygg-
ingar: dómkirkjan, ráðhús, menntabúr
og háskóli.
” essum víðsýna manni fór þó
líkt og öðrum, að hann hafði ekki trú
á þvi, að Reykjavík mundi vaxa upp
úr Kvosinni. Hann tók ekki tillit til
þess, að Reykjavík var miklu stærri
heldur en byggðin í Kvosinni. Jafn-
framt því sem timburhúsum fjölgaði í
Kvosinni, voru reistir torfbæir á báð-
ar hendur við hana, og þeim fjölgaði
mjöig ört. Reykjavík mátti því fyrst i
stað kallast tvöföld í roðinu. Annars
vegar voru timburhúsin í Kvosinni
byggð dönskum kaupmönnum og þjón-
ustuliði þeirra en hins vegar torfbæ-
irnir byggðir Islendingum. Má því með
nokkrum sanni segja, að íslendingar
byggðu höfuðborg sína fyrst úr torfi
Sigrlður J. Magnússon
Fnh. af bls. 14
naut alls, sem þjóðin hafði til,
varð landsins högum lík; —
og þó vor höfn sé opin enn
og ennþá vanti knerri og menn,
við vonum fast hún vaxi senn
og verði stór og rík.“
Og sjá hún er orðin stór og rík og
vantar hvorki knerri né menn, en
hvað stoðaði það, ef ekki kæmi meira
til. Stephan G. Stephanson kom til
Reykjavíkur árið 1!>17. Fimm árum
síðar kveður hann fagurt kvæði til
hennar. Fyrsta erindið var þetta:
„í fyrsta skíptið sem þig sá,
mér sýndist þú svo smá og lág
við breiðablik af sjá
og blárra fjalla hring,
sem hefðir týnzt í tignarhá
þau tómin þig um kring.
En þegar mig að bryggju bar
úr blikur-villu tilsýndar,
ég fann, hve víðreist var
og rúmt um hug og hjarta þar,
við hrjósturbreiðurnar.“
í dag er Reykjavík hvorki smá
né lág, og hrjósturbreiðurnar hylj-
ast óð'um grasi og trjágróðri, en það
var ein áf skröksögunum í mínu
ungdæmi, að hér gæti ekki vaxij
tré.
Er það ekki einmitt vegna þess,
að í Reykjavík er rúmt um hug og
hjarta, að bæði ég og fjölmargir aðr-
ir vilja hvergi annars staðar eiga
heima.
6'iamkv.st].: Sigíns Jónsson.
Ritstjórar: Siguröur Bjarnason frá Vlaux.
i, Matthías Johannessen.
Eyjólíur Konras JónsSon,
ðuglýsingar: Arnl-Garöar Kristlnsson.
! Ritstjórn: Áðaistræti 6. Simi 22480.
Utgefandl: H.t. Arvakur. Reyktavnc.
22. maí 1903
og aðallega utan við kaupstaðarlóðina.
A fimmtugsafmæli staðarins voru
hér 108 torfbæir, að því er heimildir
herma. En þá var talin öll byggð í landi
jarðanna Víkur, Arnarlhóls, Hlíðarhúsa
og Sels, því að allt þetta svæði kallaði
almenningur Reykjavík, enda þótt
dönsku kaupmennirnir teldu Reykja-
vík ekki annað en byggðina í Kvosinni.
Meðal þessara torfbæja eru því tald-
ir bæir eins og Goshóll og Fúlatjörn
austast, Grímsstaðir syðst og Sauða-
gerði og Sel vestast.
A aldarafmæli staðarins voru hér
taldir 170 torfbæir. Það hafa þeir lík-
lega verið flestir, en enginn veit annars
með vissu, hve margir torfbæir voru
reistir hér. Sumir lögðust niður eftir
stutta hríð, aðrir voru alltaf að skipta
um nöfn eftir ábúendum, svo að erfitt
er að henda reiður á því. En á 150 ára
afmæli staðarins voru allir þessir torf-
bæir horfnir. Nýtt skipulag hafði
þurrkað þá út.
Jr ess má geta, að framan af hafði
bærinn engar tekjur. Ef ráðast þurfti í
einhverjar framkvæmdir, var ekki um
annað að gera en finna einhver ráð til
þess að fá bæjarbúa til að greiða kostn-
aðinn. Þetta var ekki vinsælt, og þess
vegna fann bæjarfógeti fljótt upp á því
að kalla saman borgarafundi til þess
að ráða þeim málum. Þessir fundir voru
haldnir við og við, þar til sérstök bæj-
arstjórn tók við 1836, sama árið og
bærinn átti fimmtugsafmæli. Það var
svo fyrsta verk bæjarstjórnar, eftir að
byggingarneínd var skipuð 1839, að
lögleiða með aðstoð amtmanns þegn-
skylduvinnu í bænum. Skyldi hver
verkfær karlmaður inna af hendi eitt
dagsverk á ári að vegagerð og hreins-
un lækjarins.
IV ú var það svo, að í íslenzka
hluta bæjarins, torfabæjahverfunum,
voru aldrei neinar götur, heldur aðeins
göngustígar. En í miðbænum tóku smám
saman að myndast götur, og fyrsta
stóra átakið í gatnagerð þar skeði 1820,
er Moltke greifi fyrirskipaði að gera
steinstétt milli Aðalstrætis og lækjar-
ins, þar sem Austurstræti kom' seinna.
En þessi vegarbót var kölluð Lange-
fortaug. Annað mikið þrekvirki í
gatnagerð var opið sorpræsi eftir miðju
Aðalstræti niður í sjó. Það kom fljótt
í ljós, að ekki var heppilegt að hafa
ræsið í miðri götu, og að nauðsyn bæri
til að flytja það út að götubrún. Þetta
kostaði peninga og varð því hið mesta
hitamál í bænum og skipti mönnum í
tvo flokka. Þó varð það úr, að ræsið
var flutt. Þriðja þrekvirkið í þessu efni
var svo að gera heljarmikið, opið ræsi
frá Aðalstræti eftir endilöngu Aust-
urstræti og skyldi það flytja allt skolp
og óþverra úr Grjótaþorpi og Miðbænum
austur í læk. Þetta geröist að visu ekki
fyrr en skömmu fyrir seinustu aldamót.
En dýrt þótti mannvirkið, svo að það
fékk nafnið „Gullrennan". Það var held
ur ekki öruggt, því að stundum hljóp
lækurinn upp í það og skolaði öllu vest
ur í Aðalstræti. En frá þessu er sagt
vegna þess, að þetta voru fyrstu fram-
kvæmdir á þessu sviði.
F yrsta skipulagsákvörðun bæjar-
stjórnar var sú, er ákveðið var árið
1866 að framlengja Hlíðarhúsastíg (nú
Vesturgötu) alia leið vestur. að Seli
og gera allt svæðið norðan hennar frá
Hlíðarhúsum og vestur úr ,að bygging-
arlóðum. Uin þétta segir bygginganefnd
svo í ákvörðuninni: „Hvað þvergötur
áhrærir á lóðinhi, álítur nefndin, að
það sé i alla staði hentast, að þær séu
strax markaðar niður og fastsettar, svo
að byggt verði eftir vissu áformi, þvi
að við það gæti sparazt fyrir bæjar-
sjóðinn kostnaður, sem leiðir af því,
að ekki er byggt eftir vissu plani“.
Hér er sannarlega fyrsti vísir að skipu-
lögðu bæjarhverfi, og þetta gerðist fyr-
ir réttum 100 árum. Hér var einnig um
að ræða fyrstu götu úr Miðbænum, og
nefndinni var ljóst, að hún mundi geta
haft mikla þýðingu í framtíðinni, því
að hún yrði aðalvegurinn vestur á Sel-
tjarnarnes. Mætti því búast við mikilli
umferð um hana, og þess veg'na þyrfti
hún að vera vel breið, ekki minna en
7 álnir! (Um 4,40 m.). Til vonar og
vara var hún svo höfð 8 álnir, (um 5
m.) til þess að hestar með þorskhausa-
bagga gætu komizt hver fram hjá öðr-
um. Hér var miðað við hestaumferð,
því að engin ökutæki þekktust þá. Líkt
fór þegar fyrst var talað um að gera
Laufásveginn. Þá kom nefndinni sam-
an um að hann yrði að vera 6 álna
breiður, svo að klyfjahestar gæti komizt
þar hver fram hjá öðrum.
Mr egar kom nokkuð fram yfir
miðja 19. öld, var götum farið að fjölga
í bænum. Þær voru yfirleitt gerðar
þannig, að misjafnlega góðri möl var
dreift milli húsanna, svo að þar yrði
slétt, og síðan var möl dreift þar yfir,
þegar verst var færðin. Þetta var
kostnaðarminnst, enda voru útgjöld
bæjarins til vegakerfisins ekki nema
um 1200 kr. á ári. Að vísu var krónan
meira virði þá en nú, en samt geta
menn á þessu séð, að allt hefir verið
skorið við nögl til gatnagerðar. En
þetta jókst sniám saman, því að þegar
farið var að rífa torfbæina og reisa
steinbæi og timburhús í þeirra stað,
varð að gera fleiri og fleiri götur. Varð
þá ýmislegt uppi á teningnum um, hve
breiðar þser ætti að vera. En þegar
fram í sótti, varð að breikka þessar göt-
ur hvað eftir annað. Má enn sjá þess
talandi tákn á Hverfisgötu neðan við
Barónsstíg, þar sem húsin standa sitt
á hvað og misjafnlega langt út í göt-
una.
af ess var engin von, að bæjar-
stjórn gæti gert sér neina grein fyrir
kröfum komandi tíma um breidd gatna.
Það er ekki fyrr en bílarnir koma, að
mönnum verður ljóst, hvað gatnakerf-
ið er ófullkomið. Ekki skal forráða-
mönnum bæjarins legið á hálsi fyrir
það, þótt þeir gæti ekki séð fyrir slíka
byltingu, en síðan hefir verið stöðug
og vaxandi barátta við að leysa um-
ferðarvanda borgarinnar. Fyrsta mikla
átakið, sem gert var í því máli, var
það, er Gunnar Thoroddsen, borgar-
stjóri, fékk því framgengt, að Lækjar-
gata var gerð að breiðgötu.
Hér hefir aðallega verið rætt um
götur borgarinnar, því að þegar menn
líta á hinn nýja skipulagsuppdrátt, verð
ur þeim starsýnast á gatnakerfið og
nýskipan þess. Það er von, því að sam-
göngumálin snerta hvert einasta manns-
barn í borginni, og eru þeim vakandi
áhugaeíni frá morgni til kvölds alla
daga ársins og ár eftir ár. En skipulag
nær yfir meira heldur en hvernig göt-
um er skipað, og hve breiðar þær eru.
Skipulag nær til allra vandamála borg-
arinnar og gerir ráð fyrir því hvernig
þau skuli leyst hvert með öðru.
MT að hefir ef til vill verið mest-
ur ljóður á starfi bæjarstjórnar frá
öndverðu, að menn hafa ekki gert sér
fulla grein fyrir því, að hvað bindur
annað. Hver nýjung krefst þess, að
margar fleiri nýjungar sé einnig upp
teknar, ef hún á að koma að fullu
gagni. Þetta er lögmál framfaranna
og framvindunnar. Eitt framtak býður
öðru heim, og öllum verður að sinna
og gæta þess, að allt haldist í hendur.
1. etta verður mönnum ljóst, eí
þeir skoða hinn nýja skipulagsuppdrátfc
vel. Hann sýnir eigi aðeins gatnakerfi,
heldur einnig, hvernig haga skal bygg-
ingum í hverju hverfi með tilliti til
þægmda almennings, nýtingu borgar-
landsins til hins ýtrasta vegna sívax-
andi fólksfjölda, og jafnframt, hvernig
svipur borgarinnar geti orðið sem feg-
urstur og tilkomumestur. En til þess
að gera fagra og mikla borg, þarf að
tryggja atvinnuvegi hennar og framtak
einstaklingsins; á því veltur gengi borg-
arfélagsins. Þess vegna er í skipulag-
inu gert ráð fyrir því, að atvinnuveg-
um borgarbúa sé tryggð athafnasvæði
á þeim stöðum, sem hagkvæmust eru
fyrir viðskipti og framleiðslu. Byggð-
inni er skipað þannig, að sem auðveld-
ast verði í framtíðinni að veita almenn-
ingi nauðsynleg þægindi, svo sem
vatnsveitu, hitaveitu, frárennsli, raf-
magn, síma og svo önnur þægindi, er
komandi tími kann að færa. Þá er hugs-
að fyrir æskunni, skólamálum og
íþróttamálum, skrúðgörðum og opnum
svæðum fyrir almenning. Með nýrri
höfn er séð fyrir siglingum og útgerð,
og flugvöllurinn verður áfram á borg-
' arhlaðinu, sem betur fer.
A llt þetta og ótal margt annað
bindur hvað annað. Framþróunin verð-
ur að vera hlutfallslega jöfn á öllum svið
um, svo að hvergi hallist á. Það er því
í mörg horn að líta, að ekkert verði út-
undan. Og í mörg horn er litið á skipu-
lagsuppdrættinum, eftir því sem þörf
kallar að á næstu árum: Gatnakerfið
og vaxandi umferð, hitaveitan, vatns-
veitan, höfnin, leikvellir, dagheimili,
nýbyggingar, fræðslumál, málefni aldr-
aðs fólks, fegrun borgarinnar, niður-
skipan athafnasvæða fyrir verzlun,
siglingar, iðnað, útgerð, íþróttasvæði og
íþróttabyggingar. Þar má einnig sjá, að
ekki hafa orðið útundan fræðslumál
og heilbrigðismál, og mjög er aukið
svigrúm fyrir almenning að leita úti-
vistar inni í sjálfri borginni. Nýr mið-
bær á að rísa upp og létta af Kvosinni
nokkru af þeim sívaxandi þunga mið-
depils, sem hún er ekki fær um að bera
lengur. Allt stefnir þetta að því að
sýna, að heill heildarinnar gengur fyrir
öllu öðru, en þó er nú í fyrsta skipti
viðurkennt, að hin ýmsu hverfi bæjar-
ins hljóti einnig að eiga sín sérmál, og
þess vegna er hugsað fyrir því, að
hlutur þeirra sé ekki borinn fyrir borð.
Ræykjavík hefir vaxið mest vegna
aðstreymis fólks úr sveitum landsins.
Þessi þróun hófst þegar með innrétt-
ingunum og hefir síðan haldizt við
fram á þennan dag. Um langan aldur
voru fleiri aðkomnir borgarar í Reykja-
vík en hinir, sem þar voru fæddir og
uppaldir. Fjöldi þessara aðkomumanna
gat aldrei samlagast borgarlífi, vegna
þess að hjörtun voru á öðrum stöðum,
En þó kvað oft mikið að þessum mönn-
um í stjórn bæjarmálefna. Talið er, að
á fyrstu hundrað árum bæjarstjórnar
(1836-1936) hafi um 150 fulltrúar setið
í bæjarstjórn (sumir mörg kjörtímabil),
og það er mjög athyglisvert að megin-
þorri þeirra er úr hópi innflytjenda.
Mun þetta vera skýring á þvi, hve oft
virðist hafa skort stórhug og metnað
fyrir hönd borgarinnar hjá fulltrúum
hennar. En á seinni tímum hefir þetta
breytzt mjög, enda hafa þá kjósend-
ur, bornir og barnsfæddir í Reykjavík,
verið fleiri heldur en hinir aðkomnu
borgarar. Og með hverju ári hefir mun-
urinn aukizt og er mestur meðal þeirr-
ar kynslóðar, sem nú er á bezta aldri.
Afleiðing þessa er auðsæ hverjum
manni. Borgarlíf er hér að færast í fast-
ari skorður, og það er áberandi, hve
aukizt hefur metnaður bæjarfulltrúa
fyrir hönd Reykjavíkur, umhyggja og
stórhugur í velferðarnrálum hennar, Um
það ber hið nýja skipulag glöggvastan
vott.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 15