Lesbók Morgunblaðsins - 19.06.1966, Side 7

fcókamaSur, svo og hejlagur Kólumba
(fi öld), sem stofnaði klaustrin Derry,
Keils og Durrow. írsk bókaskreyting nær
bæst í bókum frá Durrow og Kells, the
©ook of Durrow og the Book of Kells,
sem eru gerðar á 7. og 8. öld. Irsk
klaustrasöfn voru eyðilögð af víkingum
á 9. og 10. öld. Frá írlandi barst írsk
skreytiiist til Englands og Evrópu.
A Þýzkalandi töpuðust mörg söfn
1 styrjöldum og á siðaskiptatímunum;
þau sem enn eru við lýði eru ekki á sín-
um fornu slóðum. Söfn klaustra í Bayern
eru nú flest í söfnum í Miinchen. Safnið
frá Reichenau er í Karlsruhe, en í því
kiaustri blómstraði bókaskreyting um
og eftir árið 1000. Fulda- og Corvey-
söfnin eru ýmist töpuð eða algjöriega
eyðilögð.
I Sviss voru nokkur ágæt kiaustur,
sem áttu mikil söfn, svo sem St. Gallen,
Einsiedeln og Rheinau. St. Gallen-safnið
er a’ð mestu ieyti enn á sínum stað, en
Rheinau-safnið er nú geymt í Zurich.
E:tt eizta klaustur í Sviss var St. Maur-
ice, stofnað 515; safn þetta brann 1693,
og brunnu þar óbætanieg verðmæti.
I Austurriki eru mörg klaustrasöfn
enn við lýði á fornum slóðum, svo sem
Admont, Kiosternauburg, Meik og fleiri;
cnnur hafa verið flutt.
HÖFUÐBÓLIÐ
Framhaid af bls. 1.
ur Þorvarður Pálsson setið á Eiðum frá
1350, lengur eða skemur. Liklega hefur
hann haft sýsluvöid íMúlaþingi, þótt
ekk: finnist þess getið. Enginn annar
maður af ættlegg Þorvarðar Þórarins-
oonar er kunnur samtimis honum.
c
kj onur Þorvarðar og Ragnhildar
hét Páll eftir afa sínum í föðuriegg.
Hann hjó á Eiðum eftir föður sinn, var
við það kenndur og nefndur Eiða-Páll.
Kona hans er talin hafa verið Sesselja
Þorsteinsdóttir Hallssonar, Sigurðsson-
ar Seltjarnar. (Æviskrár*). Páll var
mikill valdamaður og auðugur, hafði
bæði sýsluvöld í Múlaþingi og var um-
boðsmaður hirðstjóra. Fátt er annað um
hann kunnugt nema að hann átti, lík-
lega af embættisskyldu, í deilu við
Runólf Pálsson, sýslumann í Bjarnanesi
um fjármuni eftir Pál prest Þorsteins-
son á Kirkjubæ.
Þau dóu bæði í Stórubóiu 1403 Páll
og Sesselja.
Áður en lengra er rakið ábúenda-
taiið, verður nú getið þess, sem kunnugt
er um kirkjuhald á Eiðum til loka 14.
a!dar.
Sem fyrr er ritað, er það kunnugt,
að kirkja hafði verið stofnuð ó Eiðum
fyrir 1200.
Allar kirkjur, að Þingvallakirkju und-
anskiiinni, voru í upphafi stofnaðar af
bændum. Þær voru eign bændanna, þeir
fikyidu halda prestana og kosta alla trú-
ariega þjónustu. í upphafi var kirkju-
bændum þetta ærin fjárbyrði. En þar
kom í lok 11. aldar, að tíundarlögin voru
sett. Þar með fékkst nokkur tekjustofn
til kirkjuhalds og prestahalds. Brátt
ffiun kirkjunum einnig hafa áskotnazt
Cígnir í föstu og lausu.
Við eftiriitsferðir biskupa voru eign-
ir kirkna nákvæmlega skráðar.
Fyrsta kunn eignaskrá Eiðakirkju
«r frá 1367. Arðbærar eignar kirkjunnar
þá eru heimaiand hálft á Eiðum og hálf
•Fleiri tiigátur eru um ætt hennar.
jÖfðin Hóll I Hjaitastaðaþinghá, en bú-
íé ekki nefnt.
Líkiegt má telja, að hpfðingi sá, sem
stofnaði til kirkjuhaldsins, hafi jafn-
íramt lagt kirkjunni til eignar og tekna
hálfa eignarjörð sína.
Næstu vitneskju um kirkjuhald á Eið-
um er að fá af máidaga hennar, sem
■Wilchin biskup gjörði árið 1397. Eignir
hennar hafa þá aukizt. Auk fyrrtaldra
fasteigna hefur hún eignazt fjórðapart
jarðarinnar Ormsstaðir, 7 kýr, 30 ásauða
og 4 hross. Til kirkjunnar höfðú verið
lagðar tíundir og ljóstollar af 16 bæjum.
Þess er getið að Karl Arnórsson hafi
lagt kirkjunni til „jörð á Hóli“ (fyrr-
nefnda hálflendu) og að auki 13 hundr-
uð í lausafé og enn 5 hundruð fyrir
skógarspjöll. Það svarar ríflega til alls
búfjárins. Þorvarður (Páisson) er sagt
að gefið hafi tiltekna kirkjugripi. Loks
er þess getið, að álag á kirkjuna sé ekk-
ert, vegna þess sem Karl, Þorvarður og
Páll hefðu gjört henni til viðhalds. —
Þeir höfðu setið staðinn mestalla 14.
öidina, sem getið heíur verið.
P áll og Sesselja áttu tvær dætur
til arfs. önnur þeirra var Ingibjörg, sem
giftist Lopti ríka á Möðruvöllum. Stað-
urinn á Eiðum féil í hlut Ingibjargar.
Komst staðurinn og kirkjueignir þannig
í umráð Lopts. Setti hann ráðsmann yfir
stað og bú, Vigfús Ingjaldsson að nafni,
cg líklega hafa ráðsmenn hans verið
fleiri.
Vi'ð dauða Lopts, 1432, komust Eiðar
í umráð Þorvarðar sonar hans. Ráðs-
maður hans á Eiðum, síðasti, var Jón,
sonur Narfa lögmanns Sveinssonar.
Dóttir Þorvarðar Loptssonar ein hét
Ragnhildur, liklega eftir Ragnhildi
Karlsdóttur, formóður sinni. Hennar
fékk árið 1460 Bjarni Marteinsson,
sýsiumaður á Ketilsstöðum, og með henni
Eiða-eignir. Voru þær afhentar 1465.
Fíöfðu Eiðar þannig verið í eign og um-
róðum Möðruvallafeðga, Lopts og Þor-
varðar, rúm 60 ár.
egar Bjarni sýslumaður fékk
Eiða til umráða, flutti hann þangað.
Fíann var athafnasamur búmaður og
hafði einnig sjávarúthald. Fékk hann af
því forskeyti við nafn sitt og var nefnd-
ur Hákarla-Bjarni.
Sagnir herma, að Bjarni hafi haft
hákarlaútgerð í Bjarnarey en fiskiútgerð
á Eiðabjargi, öðru nafni Fiskabjargi,
fram skammt frá bænum Höfn í Borgar-
firði. Fyrir dauða Páls Þorvarðarsonar
hefur Eiðakirkja eignazt þar uppsátur
og verbúðarleigur, því að rá'ðsmenn
Möðruvallafeðga ráku þar útgerð á
þeim tima, sem Eiðar voru í eign og
umráðum þeirra feðga.
Hákarla-Bjarni bjó á Eiðum u.þ.b. 20
ár. Hann var auðsæll mjög og ávaxtaði
fé sitt i jarðakaupum, sem títt var um
auðmenn.
B jarni og Ragnhildur áttu 6
börri, þrjár dætur og þrjá Sönu; dreifðist
því mikið auður þeirra við erfðir. Syst-
uinar giftust allar úr héraði, einn bræ'ðr-
anna, Marteinn, dó ungur. Hinir voru
Erlendur sýslumaður á Ketilsstöðum og
Þorvarður, sem fékk Eiða í sinn hlut og
búsetu þar eftir föður sinn. Hann fékk
þeirrar konu, sem Ingibjörg hét, Orms-
dóttir frá Marðarnúpi. Til kaups við
hana lagði hann 200 hundraða. Gefur það
hugmynd um stórauð foreldranna.
Dætur Þorvarðar og Ingibjargar voru
Margrét og Hólmfriður. Margrét giftist
Sigurði Finnbogasyni, sýslumanni í
Hegranesþingi. Hann mun hafa látið af
sýslu um eða litlu fyrir 1517 og flutt að
Eiðum, því að það ár gefur maður að
nafni Þorvarður Guðmundsson honum
jörðina Egiisstaði á Völlum í próventu
sína og konu sinnar.
Þorvarður veik frá Eiðum frá dóttur
sinni og tengdasyni, þegar þau komu
þangað. Nokkrum árum fyrr (1509)
hafði hann keypt Njarðvik, og flutti
hann þá þangað og bjó þar síðan til
dauðadags.
U ndir lok 15. aldar eru skjalfestar
eignir Eiðakirkju í máldaga Stefáns
biskups Jónssonar. Kirkjan hefur þá
eignazt alla Ormsstaði, jarðirnar Gröf og
Þuríðarstaði og 11 ásauðakúgildi umfram
það, sem henni er talið til eignar í Wilch-
insmáldaga. Hálf jörðin Eiðar er metin
30 hundr. og aðrar fasteignir jafn mikið
samtals. — Búféð er talið 20 hundr. alls.
Verstöðvarinnar undir Eiðabjargi er þá
ekki getið; hefur liklega láðst að geta
hennar, því að með itökum er hún talin
síðar.
Sigurður Finnbogason dó, að talið er,
fáum árum eftir að þau Margrét fluttu
að Ei'ðum. Börn þeirra staðfestust ekki
austanlands.
Brátt giftist Margrét aftur norðlenzk-
um manni, Magnúsi Árnasyni að nafni.
Sennilegt að þau hafi verið kunnug að
norðan, og að hann hafi í fyrstu gerzt
ráðsmaður hennar. Magnús var skipaður
lögréttumaður, en naut stutt við, bæði
við það starf og búskapinn á Eiðum, því
að dáinn er hann fyrir 1529, að tali'ð er.
Margrét er þá enn á léttasta skeiði, ná-
lægt þrítugs aldri, eða litlu meir. Ekki
giftist hún samt í þriðja sinn svo kunn-
ugt sé, en bjó þó lengi á Eiðum eftir það
með miklum skörungsskap.
Dóttur áttu þau Margrét og Magnús,
sem Þorbjörg hét, og kemur síðar við
sögu.
Um 1523 er talið, að dáið hafi Þor-
varður í Njarðvik. Þær systur, Margrét
og Hólmfriður, tóku þá arf eftir hann.
Fékk Margrét í sinn hlut m.a. Njarðvík
en HólmfríðuriSnotrunes.
' Nokkru fyrr en hér var komið, hafði
komið austur norðlenzkur maður, mikil-
hæfur, Björn Jónsson að nafni, auk-
r.efndur „skafiim". Hann mun hafa dval-
izt eitthvað á Eiðum, því að svo er sagt,
að hann hafi lagzt á hugi við Hólmfríði,
systur Margrétar. Er sagt, að þau hafi
átt barn saman, áður en þau giftust og
hófu búskap á eignarjörð hennar, Snotru-
nesi. Árið 1524 skiptu þær systur á
Snotrunesi og Njarðvík; fluttu Hólm-
íríður og Björn þá þangað. Björn er
sagður hafa veri’ð mikill fyrir sér, og
skipaður var hann lögréttumaður. Hann
mun hafa búið í Njarðvik fram um 1560,
og kemur hér ekki frekar við sögu.
Á f búskap Margrétar á Eiðum, eft-
ir að hún varð ekkja, hefur farið mikið
orð. Hún rak búskap bæði til lands og
sjávar líkt og gjört hafði Hákarla-Bjarni,
afi hennar. Um landbúskap hennar er
það sagt, að hún hafi haft bæði sauða-
hjörð og geitahjörð á beitarhúsum til
fjalls. Sjávarúthald er sagt að hún hafi
haft á þremur stöðum, í Eiðaveri svo-
köliuðu við Selfljótsós, í Borgarfirði
undir Fiskabjargi (Eiðabjargi) og i
Húsavík, sem var ein af eignarjörðum
hennar. Svo mikil varð auðsæld hennar
að hún var nefnd Margrét ríka. Má og
vera að auknefnið hafi tekið til skap-
likis hennar og skörungsskapar.
Árið 1541 kvittar Gissur biskup Ein-
arsson Margréti af reikningsskap Eiða-
kirkju um næstliðin 23 ár. Staðfestir
þa’ð, að þau Sigurður Finnbogason hafi
fiutt að Eiðum árið 1518, sem fyrr er
sagt. Stendur ekkert upp á hana um við-
hald kirkju og kirkjueigna.
Tíu árum síðar selur Margrét bænda-
hlutann í Eiðum, þ.e. hálfa jörðina, Vig-
fúsi tengdasyni sínum fyrir jörð í Svarf-' ‘
aðardal. Þann fyrirvara hefur hún þó
um söluna, að hún héldi jörð og umráð-
um meðan hún vildi, og að jörðin skyldi
vera eign Þorbjargar, dóttur sinnar, ef
hún lifði mann sinn. Með þessari sölu
og fyrirvara hefur hún viljað tryggja a’ð
jörðin gengi ekki úr ætt Eiðamanna.
Sýnt er, að börnum Margrétar af fyrra
hjónabandi hennar hefur mislíkað þessi
sala og hafa viljað ógilda hana. Það
kemur fram í því, að 25. sept. 1558 er
settur dómur á Egilsstöðum á Völlum
til að dæma um gildi hennar. Líklega
hefur Margrét þá verið nýlega dáin og
ógildingarkrafan komið fram við skiptS
á búi hennar. Salan var dæmd gild m.a.
af því, að með henni hafi eignin ekki
gengið úr ætt.
Frá þessum sama tíma er til vottorð
Firíks sýslumanns Árnasonar og þriggja'
annarra manna, dagsett á Eiðum 8. apríl
sama ár og fyrrnefndur dómur, um eign-
ir Eiðakirkju. — Stendur það, eins og
dómurinn, auðsjáanlega í sambandi við
íráfall Margrétar. Kirkjan telst þá eiga
hálfar jarðirnar Eiða og Hól, Ormsstaði,
Gröf og Tókastaði, ennfremur býlið
Grænmó með 1800 faðma langri reka-
fjöru á Héraðssandi og verstöð undir
Fiskabjargi. í fríðum peningum telst
kirkjan eiga 60 ásauði og 10 kýr.
orbjörg dóttir Margrétar hafði
gifzt Vigfúsi Þorsteinssyni sýslumanni
í Þingeyj arþingi. Þau áttu son, sem
Magnús hét. Hann fékk Eiða í erfð
eftir móður sína og settist þar að búi
eftir Margréti ömmu sína. Hann varð'
lögréttumaður sem afi hans.
Kona Magnúsar var Ólöf dóttir Eiríks
Snjólfssonar, sýslumanns á Ási. Sonur
þeirra var Árni, er sýslumaður varð í
Múlaþingi laust eftir 1600 og bjó á Eið-
uim eftir föður sinn til banadægurs
1632.
A llt fram um 1600 er að kalla
ókunnugt um prestahald á Eiðum. Að-
Framhald á bis. 10.
Eiðar árið 1910.
19. júní 1966
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7