Lesbók Morgunblaðsins - 19.06.1966, Síða 10

HÖFUÐBÓLIÐ
Framhald af bls. 7
eins ncfn tveggja eða þriggja eru kunn,
og ekki koma þeir við sogu að máli
skipti. Prestþjónustu hafa Eiðabænd-
ur þó eflaust haldið uppi á staðnum
sem kirkjulög áskildu. 1602 flosnaði
þar upp prestur að nafni Snorri Halls-
son.
A.mi sýsiumaður Magnússon var
kvæntur Guðrúnu Jónsdóttur frá Svarf-
hóli í Dalasýslu. Þau áttu tvo sonu, Jón
og Vigfús, og fjórar dætur, Guðrúnar
tvær, Þuríði og Helgu. Vigfús varð
prestur á Hofi í Vopnafirði, Guðrún-
arnar giftust, önnur séra Eiríki Ketils-
syni, sem prestur var á Eiðum 1632-
1636 og síðar í Vallanesi, hin séra
Bögnvaldi Einarssyni á Hólmum.
Þuríður giftist Páli lögréttumanni
Björnssyni á Eyjólfsstöðum, Helga
Nikuiási lögréttumanni Einarssyni á
Héðinshöfða.
T il erfða eftir Árna sýslumann
munu Eiðar hafa skipzt að jöfnu milli
bræðranna, og Jón fékk ábúðina. Ó-
kunnugt er, hvað lengi Jón bjó þar.
Sagt, að hann hafi orðið holdsveikur
og fengið þá eignir sínar séra Eiríki
mági sínum í Vallanesi og Guðrúnu
systur sinni — þar með eflaust eignar-
hlutann í Eiðum — til meðlags sér og
farið til þeirra. Fyrir 1647 hefur það
verið, því að það ár dó séra Eiríkur.
Jón var kvæntur Guðrúnu, dóttur
Jóns klausturhaldara Einarssonar á
Skriðuklaustri. Þau áttu ekki börn. En
launson átti Jón, sem sagt er að hafi
orðið tvíkvæntur. Ekki er kunnugt, að
hann hafi búið á Eiðum, þó gæti svo
hafa verið.
Guðmundur Ketilsson varð prestur
á Eiðum eftir Eirík bróður sinn í Valla-
nesi og hélt staðinn 1636-1653, presta
lengst á þeim tíma. Líkast er að hann
hafi fengið þar full jarðarumráð, þegar
Jón Árnason lét af þeim, og haldið
þeim sína prestskapartíð þar.
Nú verður óljóst um forræði á
Eiðum nær tvo áratugina næstu. Við
arfskipti er staðurinn kominn í margra
manna eigu og lítið kunnugt um ábúð-
ina. Líklega hefur hún verið í höndum
eigendanna eins eða fleiri, og þjón-
andi prestar fengið nokkur jarðarnot.
Prestar á þessum tíma voru Hinrik
Jónsson (1653-63) og Jón Ingimundar-
son (1663-70) og munu hafa búið þar
báðir. í tíð séra Hinriks bjó á Eiðum
Þorleifur sonur séra Eiríks Ketilssonar
í Vallanesi og Guðrúnar Árnadóttur
sýslumanns. Faðir hans var þá dáinn, og
Þorleifur hefur fengið eftir hann arfa-
hluta í Eiðum. Móðir hans var á lífi
og hefur sennilega verið hjá honum.
Gæti svo verið, að Þorleifur hafi búið
á Eiðum frá því að Guðmundur föður-
bróðir hans fór þaðan að Refstað (1653).
Ekki má vita hvað Þorleifur bjó lengi á
Eiðum, en íarinn er hann (eða dáinn)
1672.
í Breiðdal. í heldri manna röð hefur
hann verið því að hann hafði jarðar-
umboð fyrir Brynjólf biskup Sveinsson
um Borgarfjörð, Seyðisfjörð og Mjóa-
fjörð. Jarðarumboðið eftir hann fékk
séra Þorsteinn.
S onur séra Rögnvaldar á Hólm-
um og Guðrúnar (yngri) Árnadóttur
sýslum. var Marteinn, sem sýsluvöld
fékk í nyrzta hluta Múlaþings um 1670.
Hann bjó fyrst á Helgustöðum við Reyð
arfjörð, en síðar á Hallfreðarstöðum,
keypti svo Eiða af séra Þorsteini Jóns-
syni 1681 og settist þar að, en séra
Þorsteinn flutti að Gilsárteigi. Heimtast
Eiðar þannig aftur um sinn í eign og
umráð Eiðaættar.
Marteinn hélt sýslu til 1688, en lét
hana þá af hendi vi'ð Pál, son sinn, sem
fékk þá búsetu á Eiðum með honum.
Marteinn dó fjórum árum siðar.
Marteinn sýslumaður var lærður vel,
atgjörvismaður og auðsæll. Hann var
kvæntur Ragnheiði Einarsdóttur, Skúla-
sonar. Þau áttu margt barna. Auk Páls
áttu þau son, sem Einar hét.
Sem fyrr >er ritað fékk Páll Mar-
teinsson búsetu á Eiðum 1688. Bræðurn-
h, Páll og Einar, munu hafa fengið
eignarumráðin á Eiðum en Páll einn full
búskaparumráð. Páll bjó á Eiðum til
banadægurs 1702 eða fyrri hluta árs
1703. Við manntalið þar á því ári býr á
Efðum ekkja hans, Kristín Eiríksdóttir,
prests á Kirkjubæ, Ólafssonar. Sonur
þeirra, Halldór, er þá aðeins þriggja ára.
Kristin hefur tólf manns í búi. Prestur
til Eiða er þá Þorvaldur Stefánsson frá
Vallanesi og býr í Gilsárteigi.
Ári síðar (1704) settist að búi og til
forræðis á Eiðum Ketill stúdent Björns-
son frá Böðvarsdal, kvæntur Guðrúnu
eidri, einni af systrum Páls sýslumanns.
Þau höfðu áður búið á Helgustöðum.
Einar Marteinsson bjó í Meðalnesi, ó-
kvæntur þá, en átti síðar Guðnýju, dótt-
ur Þórarins prests Jónssonar á Hrafna-
gili. Mun Kristín Eiríksdóttir hafa dval-
izt á Eiðum búlaus og hefur líklega dáið
brátt, því að talið er, a'ð Ketill hafi alið
upp Halldór, son hennar, er síðar varð
prestur á Breiðabólstað í Fljótshlíð.
Ketill bjó á Eiðum til 1729 og fór þá til
Halldórs fóstursonar síns.
Á þessu timabili voru þrír prestar til
Eiða, en enginn þeirra hafði búsetu þar.
Nokkru fyrr en Ketill Björnsson
veik frá Eiðum, mun Einar Marteinsson
hafa flutt þangað frá Meðalnesi og hefur
líklega fengið til eignar hluta Kristínar,
að ráða má af því, sem síðar kom fram.
Hann dó 1729, sama árið sem Ketill fór.
Ári síðar vai'ð prestur til Eiða Eiríkur
Guðmundsson, prests á Hallormsstað,
Arnasonar, og kvæntist (eða var kvænt-
ur) Þorbjörgu, dóttur Einars _og Guð-
nýjar. Árið 1732 býr Guðný 4 Eiðum,
ekkja Einars, ásamt séra Eiríki. Óvist
er, hvað Guðný bjó lengi á Eiðum eftir
pað, en síra Eiríkur bjó þar til dauða-
dags 1740. Hann hafði látið af prestskap
óri fyrr og haft aðstoðarprest tvö síð-
ustu árin, Ketil Bjarnason, er veitingu
fékk eftir hann, sem sfðar getur. Þau
Þorbjörg og séra Eiríkur áttu ekki börn,
sem til aldurs komust.
smíði og blóðtökulækningar og tekið sér
einkennisnafnið „Eddi“. Nefndur var
hann ýmist bíldhöggvari eða snikkari.
Fyrir 1746 hefur það verið, að Ingimund-
ur var setztur að búi á Eiðum með Þor-
björgu, því að það ár er hans getið í
tölu lögréttumanna í Múlaþingi.
A rið 1749 seldu Þorbjörg og Ingi-
mundur Hans sýslumanni Wíum Eiða
fyrir Syðrivík í Vopnafir'ði, og fluttu
þangað, en Wíum flutti að Eiðum. Ábúð-
ina á Skriðuklaustri mun hann þá hafa
leigt Þórði mági sínum.
Fyrstu árin eftir að Ketill Bjarnason
fór frá Eiðum, var kallinu þjónað af ná-
grannaprestum. En árið 1747 varð prest-
ui þar Sigfús Gíslason, hálfbróðir (sam-
feðra) Gísla presti gamla. Hann hélt
embætti til 1762, síðari ár Þorbjargar og
„Edda" og alla tíð, sem Wium var þar.
Séra Sigfús bjó á Fljótsbakka.
Árið 1752 var Hans Wíum vikið frá
embætti um stundarsakir vegna mis-
ferlis í rekstri Sunnevumálsins svokall-
aða. Wíum heimti aftur embættisvöld
srn 1756. Tveimur árum sí’ðar flutti hann
að Skriðuklaustri, en forræði hefur hann
á Eiðum næstu árin fjögur; hefur annað
hvort haft þar útbú eða byggt lauslega
einhverjum skjólstæðingi sinum.
Árið 1762 fékk svili Wíums, Grím-
ur Bessason, Eiðakall og ábúð jarðar.
Sjö árum síðar tók Wíum Jón Arnórs-
son lögsagnara sinn og mun hafa fengið
lionum aðsetur á Eiðum með séra Grími,
eða þegar hann, 1774, hafði brauðaskipti
við séra Ingimund Ásmundsson á Hjalta-
stað, er þjónaði Eiðakalli til 1780, en
hafði búsetu í Gilsárteigi. Eftir hann
þjónaði séra Grímur Eiðum frá Hjalta-
stað, þangað til að séra Jón Brynjólfs-
son, hinn kynsæli, fékk veitingu til
Eiða 1785. Hann sat þar við búhokur til
1789, „aumastur (fátækastur) presta á
Islandi", að sögn Hannesar biskups
Finnssonar, flutti þá að Gilsárteigi og
sat þar til 1791. Síðast bjó hann á Orms-
stöðum til banadægurs 15. des. 1800.
Kona hans var Ingibjörg Sigurðardóttir
og Bóelar, systur Hans sýslumanns Wí-
um. Hefur séra Jón sýnilega setið á Eið-
um í skjóli Þórðar Árnasonar, sem brátt
segir.
Jfón Arnórsson fékk Snæfellsnes-
sýslu 1778, en mun hafa flutt frá Eiðum
fyrr. Ábúðina eftir hann mun hafa feng-
ið Ólafur lögréttumaður Arngrímsson
nokkur ár, en farinn er hann þaðan 1784,
hefur sennilega flosnað upp í Móðuharð-
indunum, sem margir fleiri. Ári síðar er
þar ábúandi að nafni Guðmundur
Stefánsson, ókunnur maður. Hefur hann
að líkindum búið á Eiðum þangað til
Þórður lögréttumaður Árnason keypti
Eiðastól af Hans Wíum, mági sínum.
Þórður bjó þar til dauðadags 1797. Kona
hans var Ingibjörg Björnsdóttir frá
Böðvarsdal, sem lifði mann sinn. Dætur
þeirra voru Kristín, síðari kona séra Vig-
fúsar Björnssonar í Garði, og Ingibjörg,
sem átti séra Jón Hallgrímsson í Þing-
múla. Kristin fékk Eiðastól í arf eftir
foreldra sína og átti hann um sinn.
K jörn, sonur séra Vigfúsar í
Garði af fyrra hjónabandi hans, en
stjúpsonur Kristínar Þórðardóttur, fékk
Eiða til ábúðar vorið 1798. Hann var þá
stúdent, en tók vigslu til Eiða-presta-
kalls þremur árum síðar. Björn hafði
full umráð jarðarinnar og bjó á Eiðum
rausnarbúi, til þess er hann fékk veit-
ingu fyrir Kirkjubæ árið 1830 og flutti
þangað.
Eftir séra Björn varð prestur á Eiðum
Þórður Gunnlaugsson. Að ári liðnu
hafði hann brauðaskipti við séra Pétur
Jónsson á Ási.
E igandi Eiða, Kristín Þórðardóttir,
er árið 1814 hafði átt að siðari manni
séra Björn Halldórsson í Garði, dó um
það leyti sem séra Pétur Jónsson kom
að Eiðum. Keypti séra Pétur Eiða-eignir
ur dánarbúi hennar sumarið 1831 og
hafði þar fullt forræ'ði. Hann dó 5. maí
1839 og féll þá eignarforræðið til ekkju
hans, Guðrúnar Eyvindsdóttur. Bjó hún
á Eiðum tvö næstu árin, en byggði bæði
árin með séra Jóni Sölvasyni, síðar
bónda á Háreksstöðum, og öðrum manni
e^nnig fyrra árið.
Frestur á Eiðum eftir Pétur Jónsson
varð Bergvin Þorbergsson. Hann mun
bafa setið á Skriðuklaustri þessi tvö ár,
með þvi að hann hafði þá umbo’ð kon-
ungsjarða í Múlasýslum. Vorið 1842
fjutti hann að Eiðum með stórbú, en
Guðrún prestsekkja hafði þar samt
nokkrar landnytjar til 1845. Eftir það
hafði séra Bergvin full umráð til vors
1856, er hann gerðist aðstoðarprestur
Stefáns Árnasonar á Valþjófsstað.
Eftir séra Bergvin fékk Jakob Bene-
diktsson veitingu Eiðakalls og sat þar
emn vetur. En ári síðar var Ei'ðakall
sameinað Hjaltastað og flutti séra Jakob
þá þangað.
r
Vuðrún Eyvindsdóttir, ekkja séra
Péturs Jónssonar, dó haustið 1846. Þau
höfðu ekki átt börn. Litlu síðar (15/5
1848) komu Eiðaeignir til uppboðs.
Kaupandi varð Jónatan Pétursson frá
Hákonarstöðum, bóndi þá á Arnórsstöð-
um. Kaupverðið var 2000 spesíur. Jörð-
m var þá um sinn bundin í ábúð séra
Bergvins.
Þegar Eiðar losnuðu úr ábú'ð séra
Bergvins vorið 1856, flutti Jónatan að
Eiðum. Hann var gróðamaður og af
sumum nefndur Jónatan ríki. Byggði
hann (um 1870) timburhús á jörðinni
fyrstur manna á Fljótsdalshéraði, að
ságt er*. Frá 1870 eða litlu fyrr byggði
hann Friðriki Guðmundssyni, bróðursyni
Egils ísleifssonar í Rauðholti, jörðina
me'ð sér og seldi honum Eiða árið 1877,
en fór sjálfur til Ameríku.
Friðrik Guðmundsson bjó á Eiðum
til vors 1883, seldi þá jörð og bú og fór
til Ameríku sem forveri hans. Var þá
sem mestur vesturfarahugur á Austur-
landi eftir öskufallið og árferðharðindin
miklu upp úr 1880.
Kaupandi Eiða af Friðriki Guðmunds-
syni voru Múlasýslur. Undanfarin ár
höfðu þær verið að leita að jÖrð, sem
vel væri fallin til að stofna á búnaðar-
skóla. Að athuguðu máli urðu Eiðar fyr-
ir valinu.
Alla tið í kunnri sögu höfðu Eiðar
verið höfuðból, og höfðingjasetur oftast.
Sex sinnum hafði verið þar sýslumanns-
setur og sumir þeirra auðmenn einhverj-
ir mestu á Austurlandi, en allir vel við
efni og merkir menn. Þess á miili var
þar oftast búið rausnarlega og búendur
fremdarmenn. Tvisvar verður staðurinn
eign þjónandi presta nokkur ár í senn,
og fimm prestar aðrir munu hafa fengið
full staðarumráð og búnazt vel. En
vegna þess að jörðin var lengstum í
eign og umráðum leikmanna og presta-
kallið þingabrauð, svokallað, voru prest-
ar þar fremur óstöðugir; þingabrauðin
voru rýrari en staðabrauðin. Fasteignir
og ítök kirkjustólsins fóru þó sívaxandi,
en búfé kirkjunnar fækkaði nokkuð,
þegar á leið, við sölu með leyfi biskupa,
Brynjólfs Sveinssonar og Geirs Vídalins.
Þegar sýslurnar keyptu, voru kirkju-
stólseignir, samkvæmt úttekt Helga
bjskups Thordarsens 4. ágúst 1850:
Allar þær fasteignir, sem áður hafa
verið taldar, ásamt verstöðinni á Fiska-
bjargi og rekasandinum, sem fylgdi
Framhald á bls. 14.
* Löngu fyrr mun Páll Melsted hafa
byggt timburhús á Ketilsstöðum.
I meira en þrjár aldir höfðu Eið-
ar nú verið í eign einnar og sömu ættar
sem rakið hefur verið. En nú gerðist
það, að maður óskyldur, séra Þorsteinn
Jónsson á Svalbarði, keypti „mestan
hluta“ Eiðastóls. Einhver erfðahiuti hef-
ur verið utan kaupanna. Kaupin eru ár-
íærð 1668.
Fjórum árum síðar fiutti séra Þor-
steinn að Eiðum sem prestur þar og
forráðandi staðarins. Stóð þá upp úr
ábúð frá honum maður að nafni Jón
Einarsson talinn sonur (E.J.) Einars
lögréttumanns Hjörleifssonar írá Skriðu
orbjörg Einarsdóttir bjó nú um
sinn ein á Eiðum eftir séra Eirík mann
sinn. Séra Ketill Björnsson bjó í Mýnesi
fyrst og síðar í Gilsárteigi. Er af því
sýnt, að Þorbjörg hafði fullt forræði á
Eiðum, bæði til eignar og búskapar,
enda svo talið hafa verið. — Séra Ketill
hélt prestskap á Eiðum til 1744.
Meðan Þcrbjörg bjó ekkja á Eiðum,
er sagt, að hún hafi átt barn með manni,
ckunnum, nema svo sé, að það hafi verið
maður sá, sem hún giftist síðar, Ingi-
mundur Þorsteinsson frá Ei'ði á Langa-
r.esi. Hann hafði numið erlendis tré-
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
19. júni 1966