Lesbók Morgunblaðsins - 08.01.1967, Blaðsíða 4

#. Vandamáíið nú á fíimsm: Þmfin
2. Máítur tungumálanna
Fjöldi mælenda — Útbreiðsla mála
— Not í hemaði og stjórnmálum —
Tungumál og efnahagur — Menn-
ing og máL
'k
F rá sjónarmiði málvísindanna eru
611 tungumál í grundvallaratriðum eins.
Þau eru öll byggð upp af aðgreinan-
legum málhljóðum, af málfræðilegum
atriðum, svo sem forskeytum, viðskeyt-
um, breytingum á einstökum orðum og
orðaröðun, af orðum, sem tákna sér-
staka þætti merkingarinnar, og af setn-
ingum eða fullkomnum ummæliam, sem
tákna minnstu einingu fullkominnar
merkingar. í töluðu máli (þó ekki í
rituðu) eru þau öll jafnauðveld og skýr
fyrir þá, sem eiga þau að móðurmáli
og hafa heyrt þau og talað frá baxn-
æsku, hversu framandi og flókin sem
þau virðast þeim, sem ekki hafa til-
einkað sér þau á sama hátt. Þau hafa
öll sama markmið,, að flytja hugsanir
frá manni til manns. Þau hafa öll í
sér fólginn möguleika til að verða hugs-
anamiðill bókmennta, heimspeki, vis-
inda og stjórnmála. Líkt og mannlegar
verur eru þau gædd einstaklingseðli,
fullkominni heild af lífrænum einkenn-
um og vitsmunalegum og andlegum
eiginleikum, sem aðgreinir þau frá
lægri tegundum sköpunarverksins.
En rétt eins og allir menn, þó jafnir
séu fyrir guðs augliti, eru samt ekki
gæddir öllum hæfileikum, mætti og
gáfum í sama mæli, eða hafa ekki haft
jöfn tækifæri þeim til þróunar, þannig
eru tungumálin greinilega mismunandi
af hreinlega útvortis ómálslegum sök-
um og því langt frá því að vera jöfn
í víðfeðmi áliti, notkun og öðru, sem
æskilegt mætti virðast. En ef velja ætti
á milli ensku, tungu tíunda hluta mann-
kyns með ótakmörkuðum notkunar-
möguleikum um heim allan, og kvakví-
útl, máls nokkurra þúsunda Indíána í
Norður-Ameríku, mundi enskan naar
undantekningarlaust verða fyrir valinu.
Þetta val mundi byggjast á ytri að-
stæðum, mannfjölda, útbreiðslu, menn-
ingarlegu, pólitísku og efnahagslegu
mati. Þessir þættir eru sjálfu tungu-
málinu óviðkomandi, en þeir eru fjarri
því að vera lítilsverðir. 1 rauninni nálg-
ast þeir það að vera allsráðandi, rétt
eins og auður, menntun, metorð og
áhrif eru ákaflega mikilsverð fyrir ein-
staklinginn, þótt ekki séu þau honum
ásköpuð og miklu meiri breytingum
háð heldur en hinir fastmótuðu, lif-
ræn, sálrænu og andlegu eiginleik-
ar, sem eru hinn sanni kjarni manns-
ins.
Mannfjöldaþátturinn er tungumálinu
eins mikils virði og auðurinn einstakl-
ingnum. Hann getur hæglega unnizt og
tapazt aftur. Hann lyftir ekki verulega
undir handhafa sinn, nema að svo miklu
leyti sem hann færir sér vel í nyt hin
auknu tækifæri. Með því að segja, að
enska sé töluð af fleiri en 250 millj.
manna, en griska nú á tímum af færri
en 10 millj., er ekki haldið fram yfir-
burðum ensku yfir grísku, heldur að-
eins skvrt frá órækri staðreynd, rétt
eins og sagt væri að Winthrop Rocke-
feller ætti meira af peningum heldur
en Albert Schweitzer.
S ú staðreynd, að 13 forustutung-
urnar hafa meir en 50 millj. mælenda
hver, veitir þeim geysilega yfirburði
séð frá praktisku sjónarmiði. En fleiri
þættir koma hér til greina. Einn þeirra
er útbreiðsla um heiminn, sem næst-
um eins vel má færa sönnur á með at-
hugun og talningu. Mælendur á kín-
versku eru meir en tvöfaldir að tölu
á móts við mælendur á ensku, en þeir
eru heldur óhaganlega staðsettir inn-
an landamæra Kína, sem að vísu er
stórt og mikilsmegandi land, en þó
aðeins brot úr einni heimsálfu. Enskan
nýtur aftur á móti mikillar útbreiðslu
um allan heim. Hún er á meginlandi
Norður Ameriku, í Bandaríkjunum,
Kanada og Alaska, í Evrópu á Bret-
landseyjum, í Ástralíu, Nýja Sjálandi
og Suður Afríku, ennfremur í óteljandi
nýlendum og fyrri nýlendum brezka
ríkisins, dreifðum víða um heim, frá
Möltu, Gíbraltar og Kýprus í Evrópu
til brezka Honduras og brezka Guiana
í Ameriku, frá Indlandi og Pakistan í
Asíu til Egyptalands og Kenya í Afríku.
Hún er tunga sem margir hafa lært er
eiga hana ekki að móðurmáli, svo að
finna má fólk sem talar hana næstum
hvar sem ferðazt er um. Þessir yfir-
burðir í útbreiðslu gera meira en vega
á móti fólksfjöldayfirburðum kínversk-
unnar.
Að útbreiðslumætti stendur franska
að baka enskunni einni, þó að inn-
bomir mælendur teljist áðeins um 80
millj. er hún í rauninni álíka útbreidd
og enska. Hún er ekki aðeins ríkismál
í Frakklandi, Belgíu og Sviss, heldur
líka töluð af miklum hluta menntaðra
manna í öllum löndum Evrópu. f Ame-
ríku er hún aðeins ríkismál í Kanada,
Haiti og fáeinum nýlendum Frakka, sem
þar eru enn eftir, en hún er mikið töluð
meðal menntastétta Suður-Ameríku. I
Afríku ei’ hún ein af mestu nýlendu-
Þorsteinn Þorsteinsson,
fyrrv. hagstofustjóri
þýddi
tungunum. Madagaskar og Indókína,
Samóaeyjar og Tahiti og fjöldi dreifðra
eyja um Kyrrahaf og Indlandshaf
viðurkenna frönsku sem embættismál.
Eins og ensku má nota frönsku næstum
hvar sem er.
Spænska einskorðast aftur á móti að
miklu leyti við vesturálfuna, þó að
heimkynni hennar sé í Evrópu. Tiltölu-
lega fáir mælendur á spönsku eru í
Evrópu utan Spánar. í Afríku eru fáar
spænskar nýlendur. Á Austurlöndum
verður spönsku varla vart, nema á
Filippseyjum, þar sem mikill fjöldi
spænskumælandi manna hefur haldizt
við síðan fyrir daga spænsk-ameríska
stríðsins, en í Ameríku keppir spænsk-
an við enskuna að útbreiðslumætti. Hún
kveður við í eyrum manna allt frá
suðurodda Suður-Ameríku norður að
Bandaríkjunum og er ríkismál 18 full-
valda ríkja af 22 í Ameríku.
Portúgalska er líka aðallega vestur-
álfutungumál þar sem hún er ríkis-
mál Brasilíu sem er stærra land en
Eftir dr. Mario A. Pei,
prófessor í rómönskum
málum viö Columbia
University í New York
Bandaríkin. En portúgalska er enn ríkj-
andi í allvíðáttumiklu portúgölsku ríki
(Portúgal og Asóreyjum í Evrópu, Ang-
óla og Mozambiqe í Afríku, Timor í
Indónesíu).
Útbreiðslumáttur þýzku er að mestu
bundinn við Miðevrópu, með því að
tilraunir Þýzkalands til þess að verða
heimsstórveldi misheppnuðust í tveim
heimsstyrjöldum. En aðsetur þýzkrar
tungu í hjarta meginlands Evrópu gæðir
hana geislandi mætti sem vart verður
allt norður til Svíþjóðar, austur til
Rússlands, suður til Júgóslavíu og vest-
ur til Frakklands og Belgíu, Svipaðan,
en þó heldur minni útbreiðslumátt hef-
ur ítalska, en þess verður vart í Mið-
jarðarhafslöndunum. Auk þess eiga
bæði þýzka og ítalska mikinn fjölda
mælenda á þær tungur handan hafs,
sem gefa sinn eigin keim þeim vest-
urheimslöndum, sem þeir hafa flutzt
til, Bandaríkjunum, Argentínu, Brasil-
íu, Chile og Uruguay.
í^ússneska, sem til skamms tíma
var bundin við viss takmörk, hefur nú
lagt út á víðáttumikið útþensluskeið.
Hún er ekki aðeins drottnandi í Sov-
étsambandinu, sem nær yfir einn sjötta
hluta af yfirborði jarðarinnar, held-
ur síast einnig í lönd Miðevrópu og Balk
anskaga. Austur á við þrýstir hún á
Kína, Mansjúríu og Mongólíu, en virð-
ist þó mæta mótspyrnu frá Kínverj-
um. Samt sem áður er rússneska ein-
skorðuð við ákveðið landssvæði eins
og kínverska, hindústaní og bengalí.
En meðan svo er um tungumál getur
það ekki verið heimsmál.
Hinsústani er umkringd af smærri
tungumálum og ennfremur klofin í
hindí á Indlandi og úrdú í Pakistan.
Hindústaní er mikilvægt og vaxandi
tungumál. Sá dagur mun sennilega
renna upp er það gegnir hlutverki
sameiginlegs tjáningarmiðils fyrir all-
ar þær fjögur hundruð milljónir manna
og þar yfir sem búa um gervallan Ind-
landsskaga, en þess má minnast að
enn sem komið er er það aðeins kunn-
ugt tæplega helmingi þess mannfjölda.
Þrátt fyrir tölu þeirra, sem mæla á
bengalítungu og bókmenntaverðleika
hennar, verður hún að skoðast sem
staðbundið tungumál fyrir norðaustan-
vert Indland og Austur-Pakistan.
Japanska, malajiska og arabiska eru
tungumál í nokkurri sókn. Japanska
sóttist eftir heimsvöldum í síðustu
heimsstyrjöld, en það misheppnaðist og
japanska er nú lítið meira en tungumál
þeirra 90 milljóna sem Japanseyjar
byggja. Ríkjandi tunga í Indónesíu er
indónesiska sem er byggð á malajisku
og var nokkurs konar sambandsmál
um allt ríki Hollendinga í Austurindium
áður en það hlaut sjálfstæði. En þetta
tungumál hvílir á grúa af smærri mál-
um og mállýzkum af sama ættstofni,
javanísku, madúresku, balínesku og sæg
annarra. Það er lítið útbreitt utan Ind-
ónesíu og Malajsíu.
Arabiska er þannig eina Asíutungu-
málið sem er útbreitt í líkingu við
stórtungur vesturlanda. Arabiska er
ríkjandi tungumál á meginlandi Afríku
frá Miðjarðarhafi til Sahara og frá
Marokkó til Egyptalands. Hún nær yf-
ir flest lönd í Miðausturlöndum, Ara-
bíu, Jemen, Sýrland, Jórdaníu, Líbanon
og írak. Auk þess er arabiska útbreiðslu
tæki Islammenningar og áhrifa hennar
gætir alls staðar meðal Múhameðstrúar-
manna. Það er óhætt að segja, að hún
snerti beint eða óbeint að minnsta kosti
300 milljónir manna, og meðal þeirra
eru Afríkunegrar, Austur-Indíumenn,
Indónesa* og Tyrkir, Kínverjar og Al-
banir.
IVIundi vera gerlegt að skipa
tungumálunum í misjafnlega veigamikla
hópa miðað við útbreiðslu þeirra, eins
og vér höfum gert miðað við tölu
mælenda þeirra? í efstu deild mundu
þá aðeins verða enska og franska, en
síðan arabiska, spænska, rússneska
portúgalska og þýzka í annarri deild,
og síðast kæmu þau tungumál sem
verða að teljast meira eða minna stað-
bundin, kínverska, indónesíska, ítalska,
japanska og bengalí.
En hér koma líka önnur atriði til
greina, sem áhrif hafa á þessa flokka-
skiptingu. Hvaða efnahagsleg öfl standa
að baki hverri tungu? Hvaða stjórnmála
og hernaðarsjónarmið verður að taka
með í reikninginn? Hvaða vísindaaf-
rek og hvaða menningarverðmæti hef-
ur hver tunga fram að færa?
Hér neyðumst vér til að víkja af
vettvangi hreins hlutleysis. Að visu eru
til skýrslur um framleiðslu á stáli, kol-.
um og olíu og um tölu símstöðva og
bifreiða, en það er engu æskilegra að
eitthvrt tungumál væri ríkjandi í heim-
inum af slíkum bláberum efnahags-
ástæðum, heldur en að einstaklingur
eða fjölskylda sem ætti meir en helm-
ing eigna sveitafélags réði sveitar-
stjórnarkosningunum. Á vorum tímum
mótast herbúnaður og stjórnmálavið-
horf og jafnvel vísindin af efnahags-
kerfinu, svo að þau tungumál, sem
notuð eru í löndum hinna máttugustu
iðnaðar- og efnahagskerfa, svo sem
Bandaríkjunum, Brezka samveldinu og
Sovétsambandinu, gætu gert sér mest-
ar vonir um að hafa stórvirkar fall-
byssur og sprengjur að bakhjalli. Þetta
er þó að mestu leyti blekking, því að
á meðan ekkert eitt veldi hefur náð
fullkomnum heimsyfirráðum, hafa stór-
ar þjóðarheildir tilhneigingu til þess
að útiloka hver aðra að því er tungu-
mál snertir. Ef mælendur á enska
tungu neita skilyrðislaust að viður-
kenna tungu keppinautanna í Sovét-
sambandinu og hinir síðarlöldu hafna
enskunni, þá er líklegt að úrslitin verði
ein af þremur. Ef til styrjaldar kem-
ur, hrósar önnur tungan sigri. Ef eng-
in styrjöld verður, hörfa báðar tung-
urnar inn fyrir sín landamæri og verða
ríkjandi þar. Eða í þriðja lagi, mála-
miðlun verður og aðvífandi aðili („dark
horse“) getur komið í stað þeirra
beggja.
]^Í enningarþátturinn er enn eftir,
en hann er svo skuggsýnn, svo háður
túlkun og smekk einstaklinganna, að
vafasamt er hvort hann muni nokkurn
tíma eiga nokkum verulegan þátt í
vali tungumáls fyrir heiminn.
Hver hópur álítur sína eigin menn-
ingu framúrskarandi. í mesta lagi kem-
ur fyrir að sumir hinir upplýstari að-
ilar einhverra menningar votti ann-
arri menningu, virðingu sína með nokkr
um varnagla, svo sem þegar enskumæl-
andi menn viðurkenna að frönsk tunga
henti vel fyrir stjórnarerindrekstur,
Framhald á bls. 11
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
8. janúar 1967,