Lesbók Morgunblaðsins - 22.01.1967, Blaðsíða 11

Norröna strandar.
rað var fyrrihluta októbermánað-
ar árið 1008, sem skipið Norröna strand-
aði innan við Hvammstanga, á flúðun-
um norðan við Seltangann. Þetta var
um nótt, vindur vestan suðvestan og
ekki hvassara en það, að tíruljós var
borið milli húsa á Hvammstanga. Nú
er harður straumur út með austur-
landinu frá ósi Miðfjarðarár, og því
virðist strandið óskiljanlegt, þar sem
skipið dró akkerin af skipalegunni móti
straumi og vindi.
Norröna var stórt og gamalt tréskip,
byggt úr eik. Það hafði gufuvél, sem
þó var ekki aflmeiri en það, að skip-
ið gekk fjórar milur. Skipið var norskt,
og skipstjórinn sagður tengdasonur
skipseigandans, sem var sagður í fjár-
kröggum, lá við gjaldþroti. Þvi var
eagt fyrir norðan, að skipstjórinn hefði
strandað skipinu viljandi, til að bjarga
tengdaföður sínum.
Skipshöfnin var öll norsk, nema
finnskur piltur, sautján ára. Hann var
settur á vörð um nóttina, en sofnaði
á verðinum. Það var altalað á Hvamms-
tanga, að honum hefði verið bruggað
sveí'nlyf, og svo var honum kennt um
strandið. Menn aumkvuðu hann mjög,
ungan einstæðing og útlendan sem fé-
lagarnir sviku. Það var talið, að hann
lenti í tugthúsi í Noregi fyrir að sofna
á verði. Ég man sérstaklega eftir því,
að Sveinbjörn „vert“ hágrét, er hann
var fullur, og sagði „Aumingja Finn-
inn.“
Ég var fyrir nokkru kominn suður
til Reykjavíkur, er skipsstrandið varð,
en ég frétti um það í bréfum og sá
í blöðunum. Er ég kom norður vorið
eftir, var enn mikið talað um strand-
ið, enda blasti skipsskrokkurinn hálf-
rifinn við. Og svo hefi ég frásögnina
úr minnisblöðum föður míns, Jóns
Hanssonar, sem þá enn rak verzlun
á Hvammstanga.
Hvað skipið hefir verið að erinda
inn á Hvammstanga er ekki vitað, nema
ef þar hefir verið talinn hentugur
strandstaður. í skipinu munu hafa ver-
ið á níunda hundrað kjöttunnur, á
þriðja þúsund gærubúnt, svo var mik-
ið af útlendri matvöru og öðrurn verzl-
unarvarningi, sem skipið hafði ekki
skilað af sér.
Þegar langt var komið björgun á
vörunum, kom Zöllner yngri, enskur
stórkaupmaður. Hann hafði verið hér
í eftirlitsferð norðanlands og austan,
til eftirlits með verzlun föður síns, sem
rak mikil viðskipti við kaupfélög og
kaupmenn. Rétt áður fékk hann fjóra
menn til að flytja sig um borð í skip
á Blönduósi, og drukknuðu þeir allir
í lendingu.
Zöllner settist að hjá Jóhanni Möller
kaup., nokkru síðar kom sýslumaður-
inn. Þá fréttist, að maður væri á ferð
norðan af Akureyri, sendur af Ottó
Tuliníusi, sem átti að gæta hagsmuna
vátryggjenda. Þegar von var á sendi-
manninura voru gerð samtök á öllum
nærliggjandi bæjum og á Hvammstanga
»m það, að hýsa ©kki sendimanninn.
Tveir heimamenn komu til pabba þess-
ara erinda, en hann gaf ekkert út á
það. Síðast kom til hans Böðvar Þor-
léksson, skrifari sýslumanns, og vildi
fá hann í þessi samtök, en þá svaraði
pabbi því, að hann gerði ekki sér og
héraðinu þá smán, að úthýsa lang-
ferðamönnum.
Þ
egar Baldvin, sendimaðurinn, og
fylgdarmaður hans komu að norðan
munu þeir hafa frétt þetta og komu
fyrst að húsi pabba. Baldvin bað um
gistingu, sem hann fékk, en fylgdar-
maður hans fór fram í Miðfjörð og var
þar hjá ættingjum sínum, meðan þeir
biðu. Er Baldvin var setztur að, spurði
hann pabba, hvort hann mætti vænta
nokkurs styrks, ef hann tæki vöruna.
Pabbi kvað nei við, kvaðst ætla að
veita bændum lið með tunnur og salt,
ef þeir þyrftu með. Þetta fannst Bald-
vin eðlilegt.
Menn komu nú úr öllum áttum, og
ætluðu að verða ríkir. Bændur héldu
fund og kusu þá séra Hálfdán Guðjóns-
son og Hjört Líndal til að vera í for-
svari fyrir sig. Þessir tveir mættu á
fundi með kaupmönnum, var uppá-
stunga, að bændur áttu að hafa alla út-
lenda vöru, skipið með öllu, sem því
fylgdi og þriðja hluta af kjöti og gær-
um. f kjöttunnu átti að bjóða 5-10
krónur og í gærubúntið 50 aura til
krónu. Milli kaupmanna átti að skipta
þannig, að heimakaupmenn áttu að
hafa tvo hluti en hinir einn hlut.
Nú var boðin upp útlenda varan, og
fór hún á mjög lágu verði. Kaupmenn
allir og séra (Hálfdán voru inni í Riis-
búðinni, og áttu að ganga frá samningun-
um, en þegar átti að taka lokaákvörð-
un vantaði alltaf Skúla verzlunarstjóra
Riis á Borðeyri og Jóhann Möller. Þeir
komu með breytingatillögur og fóru
svo í herbergi, sem var bak við búðina.
Þegar búið var að selja alla útlendu
vöruna, kom Hjörtur Líndal út úr
Möllershúsinu, rauk inn í Riisbúðina
og segir með miklu fasi: „Fyrir hönd
bænda göngum við ekki að minna en
helmingi af kjöti og gærum.“
Þá fór allt í uppnám, en um leið komu
boð um það, að nú verði kjötið selt.
Þá segir pabbi: „Að þessu hefi ég lát-
ið mál þetta afskiptalaust, en hér eftir
skal ég verða erfiður viðureignar, fyrst
þið eyðileggið þetta samkomulag."
Salan á kjötinu byrjaði og var verð-
ið á hverri tunnu 31-36 krónur og fór
hækkandi. Þá kemur símskeyti frá vá-
tryggjendum til sýslumannsins um það,
að Baldvin ráði vörunni. Kemur Bald-
vin þá til pabba og spyr hann, hvaða
styrk hann nú vilji veita sér. „Allan
þann, sem ég má“, segir pabbi, og hvet-
ur Baldvin til að yfirtaka vöruna, og
gerði Baldvin það.
Þá var eins og æði gripi menn,
ákveðið var að gera verkfall, vinna ekki
við vöruna, og voru menn sendir í allar
áttir og inn í sveitir, til að fyrirbyggja,
að menn fengjust þaðan. Pabbi fylgdist
vel með og vissi hvað gerðist. Um
kvöldið kom Baldvin til pabba og bað
um leyfi til að tala við þrjá menn, en
það voru Zöllner, Skúh frá Borðeyri
og Edvald Sæmundsen frá Blönduósi.
í þessu kom Jónatan á Holtastöðum til
pabba, og vildi fá hann til að hætta
við að veita Baldvin lið og sagði, að
pabbi mundi hafa illt af því. Pabbi
fann, að þetta var mælt af góðum hug
til hans og segir: „Þetta er rétt hjá
þér, ef þeir Zöllner hafa ekki óhreint
mél í pokanum, en af því svo er geri
ég þetta ekki.“ Jónatan mislíkaði við
pabba, og fór óánægður. En pabbi virti
þetta alltaf við Jónatan.
Baldvin kom þá til pabba og bað
hann að útvega sendimann um nóttina
með símskeyti austur að Lækjamóti.
Pabbi spurði, hvort skeytið væri um
fund þeirra Zöllners, og sagði Baldvin
að svo væri. Hann kvað þá bjóða 36
krónur í kjöttunnuna og 2,50 krónur
í gærubúntið. „Hverju svarar þú“,
spurði pabbi. „Ég lofaði að senda til-
boðið í nótt.“ „Leggurðu með eða móti“,
spurði pabbi. „Ég held ég láti það fara
svaraði Baldvin. „Það skaltu ekki gera,
segir pabbi, ef þeir græða á þessu, sem
þeir ætla sér, geta vátryggjendur eins
grætt á því. Þú hefir hér bæði tunnur
og salt og það er engu erfiðara fyrir
þig en þá að bjarga vörunni." En faðir
minn sá, að varan var orðin of dýr fyr-
ir bændur, til að hafa hagnað af.
P abbi stakk þá upp á því við
Baldvin, að þeir skyldu fara á fund-
inn, sem þá stóð yfir í sláturhúsinu,
og gefa þar upp tilboðið. Það kvaðst
Baldvin ekki mega, því hann hefði lof-
að að halda þessu leyndu. Ef þú ferð
ekki fer ég einn, segir pabbi, sérðu
ekki að þeir hafa æst bændur upp á
móti þér, til að eiga hægara með að
þvinga af þér vöruna. Með það rauk
pabbi á stað, en Baldvin kom á eftir.
Þeir ruddu sér braut til þeirra, sem
voru að tala á fundinum, pabbi kvaddi
sér hljóðs og skýrði frá tilboðinu og
skeytinu og krafðist þess, að tveir menn
kæmu með sér heim og læsu skeytið
áður en það yrði sent. Völdust til þess
bræðurnir Tryggvi í Klömbrum og
Guðmundur á Þorfinnsstöðum. Þeir
lásu skeytið, sáu því lokað og afhent
sendimanni og hann fara á stað.
Daginn eftir var skipið selt og ýmis-
legt því tilheyrandi. Þá kom skeyti um
það, að tilboði grósseranna væri hafn-
að. Þeir fyrirbuðu þá Baldvin að hafa
vöruna á lóðinni, sem henni var skip-
að upp á. Nú vantaði mannskap til
flutninganna, byrjað var um miðjan
dag með fjórum mönnum, þar af voru
tveir heimamenn pabba. Eggert á Ytri-
Völlum og Jóhann á Aðalbreið. Um
kvöldið voru þeir orðnir 17 og unnu
til kl. 4 um nóttina, þá var efeki fært
lengur fyrir roki. Þegar birti og þeir
ætluðu að byrja vinnu aftur, sögðu þeir
að búið væri að snara fyrir þá. Pabbi
sagði þeim að velta tunnunum yfir
snúruna og sjá hvað gerðist, hann skyldi
ábyrgjast. Var þetta gert. Á hádegi
voru þeir orðnir 40-50, og um kvöldið
var öll varan komin suður fyrir ána.
ennan dag kom Þorlákur hrepps-
stjóri í Hólum til pabba og segir: „Nú
kem ég til að kveðja þig, Jón minn. I
gærkvöldi var ég reiður við þig og
hefði ekki séð eftir þér í tugthúsið, en
nú er ég búinn að sjá, að þú hefir séð
betur en við hinir. Ég vona, að kunn-
ingsskapur okkar haldist hér eftir.“
Það varð, því eftir hálfan mánuð var
hann liðið lík. Þennan dag komu lika
til að kveðja pabba þeir Sigurður á
Húnstöðum, Þórarinn á Hjaltabakfea og
Jónatan á Holtastöðum. Þeir báðu
pabba að sjá um sinn hluta í skipinu,
sögðust vel treysta honum til þess. Þeir
munu hafa verið búnir að sjá hvemig í
öllu baktjaldamakkinu lá.
Nú var farið að vinna að vörunni,
kaupið var 75 aurar til 1 krónu, en
unnið var nótt og dag. Þetta þótti mjög
gott kaup, því ahnennt var þá 25 aurar
á klukkutímann. Öll varan var tilbúin
og klár um borð í Lauru eftir fjóra
daga, en skipið var sent eftir vörunni.
15 tunnur af kjöti, eða rúmlega það, var
ekki fært til útflutnings. Það fenga
verkamennh-nir keypt á 5 krónur tunnr-
una, og var það góð hlunnindi í vi»-
bót við kaupið. Pabbi hlaut af þess»
vinsældir, og var talinn meiri maðu»,
eftir.
Já, það gerðist margt skoplegt viff
skipsströnd og uppboð áður fyrr, og
gerist kannski enn. Menn verða eina
og ljón, og skeyta hvorki um skömm
né heiður, ef hægt er að svíkja assúr-
ansinn. Sárfrómir menn, sem ekki mega
vamm sitt vita verða að umskipting-
um.
Hannes Jónsson.
SMÁSAGAN
Framhald af bls. 3
svif en gaf með þeirri hendinni laus
var Kylfingi á kjammann svo smalL
0 ss setur hljóða er vér færum
atburði þessa sferáningu hverra hingað
til ófreistað í Ijóði eða lausu máli í
letur. Högg þetta hægri handar hnefa
greitt knýttum reyndist hið alafdrifa-
rikasta téð Fyrirbæri tók sér fyrir
hendur fyrr og síðar á þessu ferðalagi
sínu um víðar lendur hvelfd gímöld
sjúklegra draumsýnanna fjólublámans
án tíma og rúms:það (casus belli) dró
á eftir sér dilkinn þann jafnvel stein-
arnir mundu æ síðan og ræða um sín
á milli eftir að á er skollið húmið og
hugfangnir elskendur fara frygðarstun-
um um hljóðnuð stræti dælustöðvar-
innar; þá blandast á kynlegan hátt
erótísk hljóðtákn og hjal steinanna:
Gesta Nigrorum. í (alltað fimmhundr-
uð skrefa) firð blárri blóðvellinum
stirðnuðu upp stóðu rígniðurnegldir
saklausir vegfau-endur ómálga börn er
þeir augium börðu kolbiksvart báknið
úttútna með hljóðum og grípa fram
bæði og fótum aftur um Fyrirbærið
utan gráan og visinn enn smækkaði
allur við samanburðinn en viti mervn
á allranæsta augnabliki var þar ekk-
ert að sjá utan skýbólstur einn gráleit-
an sveif kynduglega lágt yfir jörðu að
sönnu gríðarmikinn: hvorki tangur né
tötur mannanna.
Sízt mun draga úr undrun þeirri
hvarfið vakti (styðji oss allar góðar
vættir í leit vorri sannleikans); skýið
þó tilefni hálfu meiri furðu: það reynd-
ist við lauslega athugun leifemanna
tæpir tveir faðmar á þykfct um miðbik-
ið hálfur þriðji rúmur að lengd en hæð
þess frá jörðu var síbreytileg frá þrem-
ur uppí sex álnir (tölur allar áætlað-
ar); það snerist á sporbraut um stað
þann réttsælis hvar mennirnir síðast
höfðu sénir verið en snerti jörðu með
um faðms bili virtist þéttleiki þess meiri
atferði vitlegra en skýja yfirleitt en út-
litið í það heila réði að það var svo
nefnt manna á meðal; við nánari at-
hugun sérfræðinga taldist það (taka
ber tillit til slæmra rannsóknarskilyrða)
samsett úr tveimur meginefnum á
hreyfingu sífelldri virtust snúast með
feiknlegum hraða hvort um annað enn
mældist nokkuð af göturyki; heildar-
litur skýsins var grár en höfuðefnin
sitt með hvorum lit annað biksvart hitt
gráleitt en að öllu samtöldu var það
einsog fram var tekið líkast bólstrum
þeim tiðum sjást á heiðum köldum
hausthimni (samtímafrásögn sjónar-
votts). Sem af má ráða áðurskráðu fór
eigi hjá því að kynjar þessar að sér
drægju fjöld firða jafnt þá nýkomnir
voru í sjónmál sem hina vottað höfðu
myndskiptin jafnskjótt og þeir höfðu
að fullu náð sér eftir lostið; enn kom
fólk úr fjarlægum borgarhlutum gagn-
gert að sjá eigin augum undrið því
fregnin fló víða; stóðu nú ljóðar um
skýið alltíkring en ekki var hættandi
inn á sporbrautina: var hver sá skýið
snerti ekki einungis bráðfeigur heldur
gisti hann og síðan aldregi gröf vígða
en vítt um völlu dreifðist: svo var frá
22. janúar 1967,
LESBÓK MOHGUNBLAÐSINS 11