Lesbók Morgunblaðsins - 22.01.1967, Blaðsíða 4

/. VandamáMð riú á tímum: Þðrfsn
4. Brýn þörf innan-
lands og ufan
Tungumál utanríkisþjónustu —
Sameinuðu þjóðimar og Menning-
armálastofnun þeirra. — Tungumál
innanlands — Timgumál í alþjóða-
viðskiptum.
A. Vínarfundinum, sem batt enda
é Napóleonsstyrjaldimar, var franska
eina opinbera tungumálið, á friðarþing-
inu í Versölum eftir fyrra heimsstríð-
ið voru franska og enska notaðar til
skiptis á jafnréttisgrundvelli, en al-
þjóðastofmm sú sem nefnd er Sam-
einuðu þjóðimar og sett var á fót eft-
ir síðara heimsstríðið, notar fimm
tungumál, ensku, frönsku, spænsku,
rússnesku og kínversku, sem öll eru
jafnrétthá á fundum hennar.
Það fer fjarri því að í heiminum
ríki stefna í átt til einingar tungu-
málanna, þvert á móti er stefnan í átt
til æ meiri tungumáladreifingar.
Það mætti leiða rök að því að Vín-
arfundurinn hefði algjörlega byggt
sína reglu á menningarlegum grunni,
því að franskan var þó mál þess aðilans
sem ósigur hafði beðið, en í Versölum
og hjá Sameinuðu þjóðunum hefur
meira gætt stjómmálalegra aflsmuna á
tungumálasviðinu. Auðveldlega mætti
halda áfram og benda á það sem hnign-
un í menningu frá öndverðri nítjándu
öld til miðrar tuttugustu aldar. Og enn
lengra mætti fara og segja að fjölg-
unin úr einu tungumáli í fimm væri
ekki neinn framfaravottur heldur þvert
á móti vottur um andlega afturför og
vaxandi fáfræði.
A llir sem störfuðu við ríkiserind-
tekstur út á við árið 1815 skildu, lásu
og rituðu frönsku létt og greiðlega,
hvort sem nafn þeirra var Talleyrand
eða Metternich, Castlereagh eða von
Hardenberg eða Alexander Rússakeis-
ari. Árið 1918 höfðu Lloyd Georges
og Wilson forseti og þeirra líkar borið
lægra hlut fyrir einangrunar- og þjóð-
ernis metnaðarhneigð tungumálanna.
Árið 1958 bendir notkun 5 viðurkenndra
tungumála til vaxtar og dreifingar
þessara afla ásamt hamslausri ásókn sér-
hvers meiri háttar tungumálahóps í sér-
staka viðurkenningu á eigin menningu,
en algjöru viljaleysi til þess að beygja
sig fyrir menningu annarra eða jafn-
vel því sem kalla mætti heimsmenn-
ingu. Rússar hafa nú orðið að semja
orðasafn um orð til notkunar við er-
indrekstur ríkja á milli, því að þá
vantaði þau næstum algjörlega, vegna
þess að á fyrri tíð notuðu þeir næst-
um eingöngu frönsku við erindrekst-
ur milli ríkja. Sagt er að rauða Kína
hafi svipuð áform á prjónunum, þar
sem það hefur hafnað enskunni, sem
fyrirrennararnir hölluðust að.
Á ð vísu má liKa líta á hina hlið
peningsins. Það mætti með nokkrum
líkum leiða rök að því, að notkun
margra tungumála sé vottur þess, að hér
sé að verki lýðræðishugsjón nútímans
sem öllum vill unna jafnréttis. For-
mælendur þessa sjónarmiðs munu
segja, að það sé engin ástæða til þess
að mælendur á spænsku, rússnesku
eða kínversku ættu að beygja sig fyr-
ir ímynduðum yfirburðum franskxar
eða ensk-amerískrar menningar.
Því miður er nokkur ástæða til þess
að hafna þessari skýringu „nútímalýð-
ræðis.“ Kf talið væri æskilegt að nota
fleiri mál. en frönsku sem notuð var
einvörðungu í Vín, eða frönsku og
ensku sem notaðar voru í Versölum,
hvers vegna hefðu þá spænska, rúss-
neska og kínverska átt að verða fyrir
valinu? Hinar tvær aðrar stórtungur
Vesturlanda, þýzka og ítalska, voru ef
til vill útilokaðar um stundarsakir
vegna þess að þær voru tungumál landa
sem beðið höfðu ósigur. En hvers vegna
var þá arabiskunni ekki veitt viður-
kenning, tungumáli sem nýtur mikillar
útbreiðslu og er kynnir sérstakrar menn
ingar og hugsunarháttar. Hefði ekki
átt að gera einhverjar ráðstafanir við-
víkjandi hindústaní, japönsku og port-
úgölsku, tungumálum víðáttumikilla og
feiknamargra landa? Eru það of
mörg mál til hentugra nota? En eru þá
fimm ekki of mörg?
N otkun fimm viðurkenndra tungu
mála hjá Sameinuðu þjóðunum hefur
óumflýjanlega í för með sér, að allar
meiri háttar ræður og ávörp verður
að þýða af því máli sem þær eru born-
ar fram á á fjögur önnur tungumál,
og öll mikilvæg skjöl verður að gefa
út fimmföld, en í það fer feikna mik-
ill tími, vinna og fjármunir.
Þorsteinn Þorsteinsson,
fyrrv, hagstofustjóri
þýddi
Sameinuðu þjóðimar hafa enn* 1 hrúgu
af opinberum skjölum sem eftir er að
1 á rú'-snesku, spænsku og kín-
versku, og það jafnvel allt frá árun-
u-.i i__.j, pxalt fyrir þá staðreynd
að um fimm hundruð æfðra þýðenda
hafa árlega með höndum þýðingarefni
sem samsvarar 50 mxllj. blaðsíðna.
Auðvitað fer ýmislegt í handaskol-
um. Meðal annars kom það fram í blöð-
um þegar skýrt var frá uppástungu
Molotovs til tryggingar friði í Evrópu.
Réttur til þess að flytja herlið aftur
frá landamærum Austur- og Vestur-
Þýzkalands var tryggður báðum að-
ilum, „ef öryggi annars hvors aðila er
í hættu í Þýzkalandi“ stóð í enska
textanum, en í þeim rússneska „ef
öryggi annars hvors aðila Þýzkalands
er í hættu“. Merkingarmimurinn er
stórkostlegur.
H ið geysimikla þýðingabákn
Sameinuðu þjóðanna hefur verið rétt-
lætt á þeirri forsendu að þörf mundi
að minnsta kosti vera fyrir slíkar þýð-
ingar til heimanotkunar í hverju landi.
En það merkir að læsir íbúar Kína og
Indlands mundu hafa áhuga á að fá
orðrétta frásögn af ummælum full -
trúa Bandaríkjanna, og að íbúar Banda-
ríkjanna og Bretlands vildu fá áð -vita
1 þ.e. 1958, þegar bókin kom fyrst út
Eftir dr. Mario A. Pei,
prófessor í rómönskum
málum við Columbia
University í New York
nákvæmlega hvað fulltrúar Rússa og
Erakka hefðu sagt.
Svo sem nú er ástatt hlýtur þjóð-
tungan óhjákvæmilega að vera tungu-
mál stjórnmálanna innanlands og þjóð-
legra viðbragða við því sem gerist á
alþjóðasviði. Þar sem aðeins einn af
þúsundi manna í Bandaríkjunum skilur
nokkuð í rússnesku, mundi vera lítið
vit í því að útvarpa eða sjónvarpa til
hlustenda þar ræðum rússnesku full-
trúanna á frummálinu. Þar af stafar
hin geysilega margbrotna tungmnála-
starfsemi Sameinuðu þjóðanna og
Menningarstofnunar hennar (UNESCO)
E n væri ekki hugsanlegt að ef
tekin væri upp einfaldari tungumála-
notkun á sviði alþjóðastjórnmála, þá
gæti það leitt til svipaðra umbóta á
miklu víðari vettvangi? Setjum svo að
til væri alþjóðatungumál, sem væri hið
eina viðurkennda mál á fimdum slíkra
stofnana sem Sameinuðu þjóðanna, svo
að allar ræður undantekningarlaust
færu fram á því máli og öll opinber
skjöl samin á því máli og aðeins á því
einu. Hvaða áhrif mundi það hafa á
íbúa hinna ýmissu landa? Mundi það
ekki vekja mjög mikinn áhuga á alþjóða
tungumálinu og ríka löngun hjá öllum
sem fylgjast með í alþjóðamálum til
þess að læra það?
Jafnvel þótt stjórnarvöldin gerðu
engar ráðstafanir til þess að viðurkenna
slíkt mál eða kenna það í skólum,
mundi samt ekki alls staðar verða vart
við eindreginn áhuga á því að ná tök-
um á þessu nýja tungumálshjálpar-
tæki?
Á einum af misheppnuðum stöðum í
annars fróðlegu riti hefur tungumála-
rithöfundur einn sett fram þá fullyrð-
ingu, að ef óþeklct tungumál, svo sem
nahúatl (mál Azteka í Mexikó) væri
valið sem alþjóðatungumál, þá mundi
enginn fást til þess að læra það. Spyrja
mætti: Hvers vegna þá? Menn læra
venjulega tungumál í einhverjum til-
gangi. A meðan nahúatl er óþekkt
tungumál, þá skortir flestalla hvöt til
að læra það, en ef það er gert að tungu-
máli Sameinuðu þjóðanna þá er þar
með fengin mikil hvatning fyrir mik-
inn fjölda manna til þess að læra það.
að eru ekki aðeins Sameinuðu
þjóðirnar og Menningarstofnun þeirra
(UNESCO) heldur einnig allur milli-
ríkja erindrekstur og alþjóðastofnan-
ir bæði ríkja og einstaklinga, sem beð-
ið hafa stórtjón af vöntun á sameigin-
legu tungumáli. Sendiherrar, ræðismenn
og alls konar sendifulltrúar eru send-
ir, bæði frá oss og öðrum, til landa
þar sem töluð eru tungumál sem þeir
skilja lítið eða ekkert í. Þessir menn
eru ekki valdir aðallega vegna tungu-
málakunnáttu sinnar heldur vegna
þekkingar og reynslu við samninga,
stjórnarstörf, verzlunarviðskipti, her-
mál og ótal margt annað. Ef svo vill
til, að þeir tala mál þess lands, sem
þeir eru sendir til, þá er það ágætt, en
ef þeir gera það ekki, þá má láta þá
fá sex vikna tungumálanámskeið eða
fá þeim til fylgdar æíða þýðendur og
túlka, sem þeir mega (og verða að)
treysta. Það er sagt að þetta eigi eink-
um við um oss Bandaríkjamenn, en
svo er í rauninni ekki. Það er til saga
um það er sendimaður Sovétríkjanna
til Kína varð að ræða við Chou En-lai
á ensku, máli sem var fulltrúi þeirrar
menningar, sem báðir fyrirhtu, en mál
sem svo vildi til að báðir höfðu lært.
Ennfremur er skýrt frá því, sem þó
má vera að aðeins sé blaðamannaýkj-
ur, að Rússinn hafi spurt um hvers
vegna kínversku kommúnistarnir lærðu
ekki rússnesku, en Kínverjinn svaraði
með annarri spurningu; „Hvers vegna
læra ekki vorir góðu vinir frá Sovét
kínversku?“ Er þá sagt að Rússinn
hafi svarað: „Kínverska er mjög erfitt
tungumál." „Ekki erfiðara heldur en
rússneskan er fyrir oss‘“ var lokasvar
Chou’s.
Hnittið orðtæki hefur komið fram
um ástandið í alþjóðlegum samskipt-
um vegna mismunar tungumálanna.
Það er „ullartjaldið." Það var myndað
af Láru Z. Hobson, sem er fræg fyrir
ritstörf og blaðamennsku, en hún hafði
ásamt eitthvað 75 starfssystkinum tek-
ið þátt í blaðaviðtali í bænum Guate-
mala við Castillo Armas forseta, sem
nú er látinn, Ullartjaldið eða ábreiðan,
segir hún með áherzlu, umlykur mann
í rauninni algerlega, maður getur ekki
talað við aðra en samlanda sína og
eitthvað af hótelþjónum og starfsmönn-
um opinberra stofnana. Ekkert sam-
band næst við smáverzlanir, fólkið á
götunum, krakkana í skemmtigarðin-
um — það sem er hjarta og sál hvers
lands. Enginn þessara 75 blaðamanna
gat stungið niður penna fyrr en túlk-
urinn tók að gefa yfirlit um það, hvað
maðurinn sem viðtalið var við hefði
sagt. En hún fullvissar oss um að við
þýðinguna og samdráttinn fari forgörð-
um öll sú leiðbeining um hégómaskap,
hreinskilni eða hispursleysi mannsins,
sem fá mætti ef unnt væri að bera
saman hans eigin orð við svip hans,
látbragð og kæki.
Auðvitað tekst að halda stjórnmála-
verzlunar- og blaðamennskustarfsem-
inni og jafnvel herbúnaðinum í gangi
án sameiginlegs tungumáls. Svo hefur
verið aUt frá árdögum og upphafi
tungumálanna. En það er óhentugt og
ófullnægjandi. Það er til trafala. Það
veldur glundroða og misskilningi. Og
það er verst, að eftir því sem tímar
líða verða óþægindin af margtungna-
kerfinu æ tilfinnanlegri.
N ýlega var sagt frá því að Banda-
rikjamenn sem tóku þátt í æskulýðs-
hátíð í Moskvu, tóku upp á því að
ávarpa mikinn rússneskan mannfjölda
á götum höfuðborgar Sovétveldisins í
því skyni að greiða úr deiluefnum milli
beggja ríkjanna. Ræðumar og umræð-
urnar á eftir voru þýddar af túlkum.
Það má nærri, hve miklu betur
málin hefðu skýrzt, ef hið bandaríska
og rússneska æskufólk hefði átt sam-
eiginlegt viðræðumáL Það er litlum
vafa bundið, að óheftar viðræður milli
deiluaðila miða að því að skýra ágrein-
ingsefnin, en öllum þýðingaraðferðum
hættir við að hafa í för með sér af-
bakanir, ýkjur og misskilning.
Alþjóðatungumál getur ekki út af fyr-
ir sig komið í veg fyrir alþjóðlega
árekstra, en það útrýmir ýmsum mis-
skilningi, hvort sem hann er sprottinn
af ásettu ráði eða af tilviljun og bregð-
ur birtu á gruggaðar ástæður, en um-
fram allt hjálpar það manninum við
leit hans að sannleikanum, sem nú er
svo oft úr lagi færður, stundum af
ráðnum hug en þó líklega nærri eins
oft af vanþekkingu.
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
22. janúar 1967,