Lesbók Morgunblaðsins - 22.01.1967, Blaðsíða 8

Oscar Clausen.
SÍRA JON
Prestasogur
„ÖREIGI"
að var sannarlega ömurleg
ævi sumra prestanna á ís-
landi síðast á sautjándu öld og í byrj
un þeirrar átjándu, og mætti segja
margar sögur af þeirri einstæðu fá-
tækt, sem þeir áttu við að búa. —
Þegar Gottrup lögmaður fór til
Kaupmannahafnar árið 1701, í þeim
erindum að tala við hans hátign
Danakonung um bágt ástand ís-
lenzku þjóðarinnar, og hvað hægt
væri að gjöra henni til hagsbóta,
hafði hann meðferðis skýrslur eða
þingvitni úr flestum sýslum lands-
ins. í skýrslunni úr Múlasýslum seg-
ir: „Hér er neyðin svo sár, að marg-
ir fátæklingar hafa orðið að lifa á
sjávargangi (þ.e. sölvum). Það er
ekki einasta að fátæk alþýða neyð-
ist til að ganga frá jörðum sínum,
heldur líka sumir prestar, og ráfar
nú einn af þeim með betlarahópnum
bæ frá bæ“.
Það var að vísu ekki síra Jón „ör-
eigi“, sem átt er við í umræddri skýrslu,
því að þegar þetta þingvitni var tekið
um aldamótin 1700, var hann fluttur
fyrir rúmum 20 árum suður í Skafta-
fellssýslu og orðinn prestur í Þykkva-
bæjarklaustri, — en vel hefði þó svo
getað verið, því að líkt hefur verið
ástatt fyrir þeim heiðursmanni þegar
hann var sáluhirðir Múlsýslunga, eins
og fram kemur í frásögn þeirri, sem
hér fer á eftir:
J ón Sigmundsson var prestur í
Þykkvabæj arklaustursbrauði í Álftaveri
á árunum 1677-1725 eða samtals 46 ár
eða tæpa hálfa öld. — Lífssaga þessa
guðsmanns var alleinkennileg og öm-
urleg á köflum eins og hér verður sagt
frá. Daði hinn fróði Níelsson segir, að
um ætterni síra Jóns sé „ekki fullvíst",
en síra Jón í Hítárdal og Ólafur Snóks-
dalín halda því fram, að hann hafi verið
rétt feðraður sonur Sigmundar Guð-
mundsson í Ásum í Skaftártungum.
Síra Jón var vígður ungur árið 1660
og varð þá kapelán síra Magnúsar
Péturssonar að Kirkjubæjarklaustri. En
3 árum síðar, eða árið 1663, gjörist hann
þjónandi prestur á Eiðum og er þar á
prestastefnu þetta ár. En þar er þá
kominn hans herradómur Magister
Brynjólfur Sveinsson í Skálholti á
vísitasíuferð, og fyrir hans bón tekur
síra Jón að sér að þjóna Mjóafjarðar-
sókn „eftir því sem hann geti því við
komið á vetrardaginn, en embætta þar
þriðja hvern helgan dag á sumrum, og
ef hann léti þetta vel afkomast og hag-
aði sér skikkanlega í lifnaði og lær-
dómi“, lofaði Brynjólfur biskup honum
„promotionum", þ.e.a.s. forfrömun, eða
veitingu fyrir betra brauði. Síra Jón
þjónaði svo Eiðabrauði ásamt Mjóafirði
með fullri sæmd og svo fékk hann
Desjamýri árið 1670 og var þar sálu-
hirðir í 5 ár, en með mestu harmkvæl-
um. En lengur en 5 ár gat hann ekki
haldizt þar við, því að, eins og í heimild-
um segir, „í þeim stóru harðindum, sem
gengu yfir Þingeyjar- og Múlasýslur
árið 1674, og aðskiljanlegri óáran, bæði
til lands og sjávar“ flosnaði síra Jón
bókstaflega upp á Desjamýri.
Ástandið hjá síra Jóni hefur verið
alveg hörmulegt þegar hann yfirgaf
Desjamýri, og var sannarlega ekki að
undra þó að hugur hans stæði til þess
að komast á æskustöðvar sínar suður
í Skaftafellssýslu. — í samtíma heim-
ildum segir svo um hvernig þá var kom-
ið hag þessa öreiga guðsþjóns: (sbr.
Præ II, 208) „Börnin fórust úr harðrétti
(þ.e. úr hor, eða úr „ófeiti“, eins og
stundum var kallað), — staðurinn var
niður níddur og brenndur, (þ.e. að
innviðir bæjar- og jarðarhúsanna
höfðu verið notaðir til eldsneytis), —
og peningar kirkjunnar eyddir (þ.e.
„peningar = búfé (kúgildi) voru upp-
etnir). — aHnn skildist þar m.ö.o. við
allt í auðn, en lofaði þó að borga kirkj-
unni þegar Guð gæfi sér aftur péninga,
en um þennan góða guðsmann var sagt
„að ei þenkti hann að auðgast fram yfir
daglegt uppeldi sitt“. — Hann var því
svo nægjusamur, að hann lét sér duga
áhyggjurnar fyrir daglegu brauði, og
því harla frábrugðinn hugsunarhætti
margra guðsþjóna þeirrar aldar, enda
eignaðist hann aldrei neitt og fékk því
viðurnefnið „öreigi".
S kömmu síðar, eða árið 1677, var
síra Jóni veitt Þykkvabæjarklaustur í
Álftaveri og hélt hann því brauði síðan
til dánardægurs, og var þar prestur í
nærri hálfa öld, eða í 48 ár. Það er sagt,
að síra Jóni „gengi þó kleprótt" í prest-
skapartíð sinni á Klaustrinu og að hann
hafi oft átt erfitt í búskap sínum þar,
enda ávallt verið „snauður öreigi" —
Hans herradómi Jóni Vídalín, Skálholts-
biskupi, þóknaðist líka að hnýta nafn-
bótinm „öreigi" aftan við nafn síra Jóns
í umsóknarbréfi sínu til Danakonungs,
þegar hann átti í deilum við Klausturs-
prestinn, sem sagt verður frá hér á
eftir.
Síra Jón var kærður til Skálholts-
biskups Jóns Vídalíns fyrir embættis-
misfellur, sem prófasturinn í Kirkju-
bæjarklaustri hafði snapað uppi, og urðu
ólagandi málaferli út af þessu milli and-
legra og veraldlegra yfirvalda landsins.
— Síra Jóni var gefið það, í fyrsta lagi,
að sök, að hann hafi „frávikið“, eða m.
ö.o. neitað að útdeila altarissakramenti
frá guðs borði til „ógiftrar kvenpersónu
vegna leynilegs burthvarfs hennar kvið-
þykktar“, þ.e. á. nútímamáli, stúlku,
sem eytt hafi fóstri sínu.
0 rur yfirsjón síra Jóns, sem talin
var embættisafglap, var harla kátleg.
— Prestur í Meðallandinu, um þessar
mundir, var síra Gissur Bjarnason, sá
hinn sami, sem síðar varð prestur í
Hellnaþingum undir Jökli og missti
hempuna fyrir að útdeila Jöklurunum
pappír í stað virkilegra obláta, þegar
hann veitti þeim kvittun synda sinna.
— Eitt sóknarbarn guðsmannsins í
Meðallandi, síra Gissurar, var albróðir
hans, Páll Bjarnason bóndi á Fljótum.
Hann var ekki neinn hversdagslegur
bóndi, en bæði hreppstjóri og lögréttu-
maður, og því einskonar fyrirsvars-
maður í sóknunum. — Þessi tvö stórveldi
í Meðallandinu, bræður, sáluhirðirinn
og veraldlega valdið, höfðu orðið „ó-
sáttir sín á milli“ út af einhverju, sem nú
er gleymt, og svo var missætti bræðr-
anna alvarlegt, að lögréttumaðurinn
vildi ekki þiggja altarissakramenti af
guðsmanninum.
En þetta missætti bræðranna í Meðal-
landinu hafði þau eftirköst, að þegar
síra Gissur, skömmu síðar, ætlaði að
létta syndabyrði sína og ganga að guðs
borði hjá kollega sínum í Álftaverinu,
neitaði síra Jón Sigmundsson honum um
sakramentið, vegna ósáttar hans við
bróður sinn. Hann taldi síra Gissur ekki
hafa réttan eða nægan undirbúning að
því, að geta gengið að guðs borði, þar
sem hann hefði ekki hið rétta hugarfar
og væri ekki sáttur við alla menn, sbr.
ósætti hans við Pál bróður sinn, þó að
hann yrði að teljast sáttur við guð sinn.
— Gissuri presti hefur hlaupið kapp í
kinn þegar honum, sjálfum sáluhirði
Meðallendinga, var neitað um altaris-
sakramentið og kærði nú kollega sinn,
Hans herradómur Jón biskup Vídalin
taldi líka sakramentissynjun þessa ekki
á rökum byggða og bætti úr þessu, án
nokkurrar tafar, til þess a’ð geta slökkt
andlegan þorsta guðsmannsins í Meðal-
landinu eftir náðameðulunum. Hans
herradómur fól því síra Katli Halldórs-
syni í Ásum í Skaftártungum að taka
síra Gissur og konu hans til altaris, ef
síra Jón Sigmundsson reyndist fram-
vegis ófáanlegur til þess. — En um leið
gaf herra biskupinn prófastinum í
Skaftafellssýslu, síra Þorleifi Árnasyni
á Kálfafelli, alvarlegar ákúr.ur fyrir að
hafa látið deilumál þeirra prestanna, síra
Gissurar og síra Jóns, afskiptalaus, en þó
hafi hann hinsvegar sjálfur veitt Pál
hreppstjóra, bróður síra Gissurar, heilagt
altarissakramenti. — Það virðist annars
svo, að það hafi verið einkennilegur
mælikvarði á það, hjá guðsþjónum
Skaftfellinga á þessum árum, hver væri
verðugur að ganga til guðs borðs og
hver ekki.
Alþingi árið 1712, í prestarétti
eða Synodus, undir forsæti Jóns bisk-
ups Vídalíns komu þessi kærumál prest-
anna í Ska-ftafellssýslu til dóms, og var
þar felldur sá dómur, að síra Jón Sig-
mundsson var dæmdur frá „allri prest-
legri þjónustu og embættisgjörð", m.ö.o.
að hempan var tekin af honum, „fyrir
óskikkanlega skriflega frávísun sakra-
mentisnautnar konu einnar ógiftrar
vegna leynilegs burthvarfs hennar
kviðlþykktar", eins og komizt er að
orði í bókunum um þetta mál, auk fleiri
afbrota. — í þessum sama dómi voru
nokkrir prestar úr Skaftafellssýslu, sem
hafa verið nefndir hér að framan, og
sem voru bendlaðir við þessi mál síra
Jóns, dæmdir til sekta eða útláta til
fátækra prestsekkna. — Einar prófastur
Bjarnason í Kirkjuibæjarklaustri haffði
gjiört tilraun til þess að ná saman presta-
dómi í héraðinu til þess að dæma í
máli síra Jóns Sigmundssonar, en allir
guðsmennirnir böf'ðu neitað að taka
þá'tt í þeirri samkomu. Það er um þenn
an síra Einar prófast sagt, að ihann væri
engin skörungur, og auk þess deigur í
þessu málaþrasi. Hinsvegar var Jón
biskup Vídalín skapstór og refsigjarn við
presta sína, og það var herra biskup-
inn, sem fylgdi þessum málum fast eftir
á prestastefnunni.
Það vildi svo til þetta ár 1712, að
Oddur lögmaður Sigurðsson, sem þá
var æðsta yfirvald á íslandi, hafði bruigð
ið sér til Danmerkur og kom ekki á
Alþingi, né nokkur fullmektugur hans,
22. janúar 1667.
9 lesbók mobgunblaðsins