Lesbók Morgunblaðsins - 22.01.1967, Blaðsíða 9

ISLENZKIR LISTAMENN

Talað við Þorgeir
Sveinbjarnarson
Þorgeiri Sveinbjarnarsyni kynnt-
ist ég fyrst fyrir rúmu ári. Þá dvald-
ist hann nokkrar vikur í Uppsölum
í Svíþjóð. Þetta voru bjartir sólskins-
dagar og trén voru græn í borginni.
En Þorgeir varði dögum sínum í
hálfrökkvuðum sölum háskólabóka-
safnsins. Þar las hann ljóð. Dvöl
sinni á safninu líkti hann við ævin-
týri, innsýn i nýjan heim. — Um
þær mundir var önnur ljóðabók Þor-
geirs, Vísur um drauminn (Menn-
ingarsjóður, 1965), nýkomin út. Tíu
árum áður eða 1955 hafði hann sjálf-
ur gefið út ljóðabókina Vísur Berg-
þóru. Árið 1956 hlaut hann þriðju
verðlaun fyrir hátíðarljóð um Skál-
holt í verðlaunasamkeppni, sem
Skálholtsnefnd efndi til. Hátíðarljóð
Þorgeirs heitir Söngur í Skálholti,
og er prentað i ritinu Skálholtshá-
tíðin 1956, sem bókaútgáfan Hamar
gaf út árið 1958. Og þess er skemmst
að minnast, að Þorgeir hlaut ásamt
Stefáni Herði Grímssyni verðlaun úr
Rithöfundasjóði Ríkisútvai’psins nú
um síðustu áramót.
Eitthvað hefurðu fengizt við að
yrkja fyrr en á sjötta áratugnum,
Þorgeir?
Ojá, í gamla daga orti ég mikið.
Það gerðu þetta allir — og þótti
sjálfsagður hlutur. En í Vísum Berg-
þóru eru samt engar gamlar syndir.
Ljóðin í þeix-ri bók eru öll ort á ár-
unum 1953 og 54.
Þótt form ljóða þinna sé frjálst
er auðséð, að þú ert mjög handgeng-
inn hefðbundnu ljóðformi — einstaka
kvæði er alveg bundið í stuðla. —
Já, það var ekki fyrr en á árunum
1953-54, að ég fór að leita ljóðum
mínum frjáls forms. En það kom eins
og af sjálfu sér. Mér fannst ég gæti
gert betur með því móti. Hitt fannst
mér binda mig. En ég sat það fast-
ur í því í upphafi, að ég treysti mér
ekki til að söðla alveg um. En ann-
ars legg ég skilyrðislausa áherzlu á,
að menn verða að skapa ljóðum sín-
um búning, þótt stakkurinn sé frjáls
og rúmur.
Maður þarf ekki að blaða lengi í
ljóðabókum þínum til að sjá, að
skáldsýn þín er mjög bundin nátt-
úrunni. Ýmist er landslagið persónu-
gert eða þú l^ðar fram samspil lands
lags og sálarlífs — og þar sem mér
finnst þér takast bezt, er náttúrulýs-
ingin algjörlega huglæg — sjálf
landslagslýsingin er sálarlífslýsing
eða lýsing á hugarástandi.
Já, það er rétt, að ég nota nátt-
úruna mikið til að koma á fram-
færi því, sem mér liggur á hjarta —
en maður verður að þekkja náttúr-
una, hafa skynjað hana á alla vegu
og á öllum árstímum til þess að
hún geti orðið manni slíkt hjálpar-
tæki. Sjálfur er ég alinn upp í sveit
á mjög afskekktum bæ í Skorra-
dalnum. Það var harðbýl jörð og
erfið — og þá var náttúran mér
þraut oft og tíðum. Ég býst ekki
við, að hún hefði sótt svona inn í
skáldskap minn, a.m.k. ekki á þenn-
an hátt, hefði ég verið þar kyrr.
En hún virðist þér samt afar hug-
stæð — jafnvel um ísingu og klaka
talarðu hlýlega.
Þorgeir hlær. — Vissulega var
náttúran alltaf stórkostlega skemmti
leg, ekki síður á veturna. Annars
segir kvæðið Við fallna bæinn í Vís-
um Bergþóru frá því, hvernig ég
skynjaði náttúruna í uppvexti mín-
um.
Það er ekki hægt að ganga fram-
hjá trúarljóðum þínum, þegar talað
er um skáldskap þinn.
Mér er engin launung á því, að
þau eru sprottin af trú, mjög bjart-
sýnni trú. Og ég skil ekki, hvernig
trúaður maður getur verið annað
en bjartsýnn, því að trú hlýtur að
byggjast á skilyrðislausu trauxsti.
„Maður veröur að hafa skynjað náttúruna á alla vegu
Kvæðið Landslag í Vísum um
draumirm, er það trúarljóð?
Að nokkru leyti er það trúarleg
skynjun. Landslag táknar þar bæði
lögun — það sem við sjáum — og
lag landsins — það sem við heyrum,
en verðum að hlusta betur eftir.
Og við bíðum eftir því, að himinn-
inn lyfti tónsprota sínum.
Og hvaða vonir gerirðu þér um
heiminn, þegar „hljómöld“ er upp-
runnin?
Ég er ákaflega bjartsýnn maður.
Ég trúi því ekki, að Guð sé búinn
að vera, þótt ekki hafi allt unnizt
með ljósinu.
Ég hef tekið eftir því, að þú not-
ar alls staðar orðið ástin, þar sem
aðrir mundu nota orðið kærleikur.
Já, og í þessari merkingu alltaf
með greini. Mér finnst kærleikur
of danskættað orð, en þó ræður hitt
meiru, að orðið kærleikur eins og
við notum það er að mínu áliti
ekki nógu víðtækt — nær ekki því
sem ég vil segja. Hinn hefðbundni
skilningur orðsins felur í sér, að
Guð einn geti átt kærleika. Ástin
nær til mannanna líka — ' og svo
held ég, að orðið kærleikur orki
meira fráhrindandi á ungt fólk. Það
ber of mikinn keirn biblíumáls.
Gætirðu ekki hugsað þér, að trú-
arljóð þín væru tónsett og sungin
við guðsþjónustur, t.d. jólaljóð þitt
Birtan kringum þig?
Auðvitað gæti ég það, þótt ég
hafi ekki ort þau með það fyrir aug-
um. Það er mikill misskilningur, að
ekki megi syngja nema rímuð ljóð
í kirkjum.
Hver er þér hugstæðastur ljóð-
skálda, Þorgeir?
Það er erfitt að segja. Stefán frá
Hvítadal met ég mikils. Og svo Davíð.
En eftirlæti á skáldum er mjög
bundið ytri aðstæðum, hugarástandi
manns, þegar maður les þau og tím-
anum, þegar maður kynnist þeim.
Hefurðu lesið Edith Södergran?
Já, ég skal fúslega meðganga hana.
Ég dáist mjög að henni og las hana
mikið — einkum á tímabili áður en
Vísur Bergþóru komu út.
Og dvölin í Uppsölum í fyrra?
Hún jók mér bjartsýni.
Á sjálfan þig?
Nei, nei, nei, — Undireins og hug-
urinn fer að snúast um mann sjálf-
an, verður allt neikvætt. Maður
verður að vera laus við allt slíkt, ef
maður ætlar að láta sér líða vel.
sv. j.
svo að Jón biskup var þar einráður með
klerkum sínum, og dæmdu þessir guðs-
menn og kirkjunnar þjónar einir þenn-
an harða dóm yfir síra Jóni stéttarbróð-
ur sínum, sem að framan greinir. — En
þegar til framkvæmda dómsins kom,
var það Oddur lögmaður, sem kom til
skjalanna, en svo sem kunnugt er, voru
þeir Jón biskup og Oddur lögmaður
hatursmenn á þessum árum, og urðu
alvarlegir árekstrar milli þeirra um-
boðsmanna veraldlega valdsins og
kirkjuvaldsins.
Oddi lögmanni fannst þessi dómur
klerkanna óhæfilega harður, og sagði
hann síra Jóni, að hann skyldi hafa
dóm þennan að engu, meðan hann væri
ekki staðfestur af stiftamtmanni, og
skyldi hann framkvæma alla prests-
þjónustu áfram, eins og ekkert hefði í
skorizt. En hinir skaftfellsku guðsþjón-
ar, sem voru sektaðir, fengu að kenna á
því, að biskup „var óvæginn um sitt“,
og innheimti hann sektirnar með strang-
leik og höi-ku, enda er sagt, að þeir hafi
varla þorað annað en greiða þær „til
að vinga sig við biskupinn og til frið-
stillingar með honum og Oddi lögmanni.“
S íra Jón sat svo kyrr í embætti
sínu, í skjóli Odds lögmanns og Páls
Beyers landfógeta, en málaferlin héldu
áfram, — og auk embættismissis hafði
kirkjuhöfðinginn í Skálholti dæmt síra
Jón í „þunga sekt“, sem hann þó aldrei
gat greitt sakir fátæktar. — Síra Jón
þóttist því varla öruggur fyrir því, að
biskupinn væri ekki allur af baki dott-
inn, en myndi bíða tækifæris til þess,
að geta hrakið hann úr embætti sínu,
því að Jón Vídalín var langrækinn og
hatursfullur gagnvart þeim, sem höfðu
í fullu tré við hann, eins og viðureign-
irnar við Odd lögmann bera vitni um, —
og því var það, að síra Jón fékk sér
utanstefnu á hendur biskupi, en þ.e.
stefnu til þess, að hann mæti í Kaup-
mannahöfn, og standi þar fyrir máli
sínu. — Prestur naut aðstoðar Fuhr-
manns amtmanns til þess að fá stefnuna,
sem var birt fyrir biskupi árið 1719. —
En þegar svona var komið fór Jón bisk-
up á stúfana og náði sér í „konungl.
Bevillingu“, (þ.e. konungl. leyfi) til þess
að þurfa ekki að svara til þessarar
stefnu, nema síra Jón setti biskupi veð
fyrir málskostnaðinum, ef hann tapaði
málinu. — Biskup vissi það vel, að síra
Jón „öreigi“ var eignalaus, og gat ekki
sett neinum veð fyrir neinu, og því var
þetta sterkur mótleikur herradómsins í
Skálholti. Þetta fór líka svo, að prest-
ur gat ekkert veð sett, eins og vænta
mátti, — en svo kom óvænt atvik fyrir,
sem batt endahnút á málaferlin, nefni-
lega það, að sjálfur biskupinn dó snögg-
lega sumarið 1720.
Síra Jón var nú orðinn áttræður og
slitinn maður af fátæktarbasli, en mikið
létti honum þegar hann var sloppinn úr
málastappinu og þá kvað hann:
Eftir lifir áttræð mold,
ein af stríði þessu,
syngur enn á Svanafold,1
sínum Guði messu.
E ftir þetta þjónaði síra Jón brauði
sínu, eins og áður getur, fram að bana-
dægri, eins og ekkert hefði í skorizt og
enginn prestadómur hefði yfir hann
1) Svanafold = Álftaver.
gengið, en hann dó 25. október 1726, 85
ára gamall, og var 65 ár þjónandi
prestur.
Síra Jóni er lýst þannig, að hann var
bæði skarpur og ,,ófeilinn“2), alvanur að
hræra í veraldarmálum. Hann var vel
gáfaður og gott skáld á íslenzku og
latínu, enda er til margt eftir hann í
handritum, einkum sálmar og guðsorð.
Síra Jón var seinni maður Ragnhildar
eldri Eiríksdóttur prests í Vallanesi,
Ketilssonar prests í Kálfafelli í Horna-
firði, Ólafssonar. — Hún átti áður Sig-
urð Einarsson lögsagnara í Múlasýslu,
Magnússonar, og með honum mörg börn.
— Meðal barna síra Jóns og Ragnhildar
var: Sigurður í Hraungerði í Álftaveri,
átti Vigdísi Sveinsdóttur, Jónssonar frá
Svínafelli, Eiríkssonar. Meðal barna
þeirra var: Ragnhildur kona síra Jóns
Jónssonar á Mýrum (Þykkvabæjar-
klaustri). Þeirra sonarsonur var Stein-
grímur biskup.
2) hugdjarfur.
22. janúar 1967,
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9