Lesbók Morgunblaðsins - 11.06.1967, Blaðsíða 6

HJÁ JOHAN BORCEN
FramhaJd af bls. 4
hátt. Og hvaða vit er í því að láta eitt-
hvert tjáningarform liggja ónotað? Ég
hef fundið þörf hjá mér til þess að
láta í ljós skoðanir og hugmyndir á ýms-
ium ólíkum sviðum. Tveir beztu vinir
mínir, Kjeld Abell, sem nú er látinn,
og H. C. Branner, ræddu oft við mig
um þetta; þeim fannst ég of fjölhaefur.
Þeir vitnuðu báðir í skósmiðinn, sem er
hollast að halda sig við leistinn sinn.
Það var þeim líka fyrir beztu, en það
byggðist á því, að þeir voru betri rit-
höfundar en ég. Ég vil ekki sitja í
þröngu búri og þjást, vera atvinnuskrif-
finnur og ástunda táknmyndir og allt
það ...“
„í upphafi hélt ég víst, að rithöfundur
hlyti að tapa á því að vera blaðamað-
ur um leið, en það geri ég ekki lengur.
í blaðamennskunni er maður tilneydd-
ur að fylgjast með því, sem er að ger-
*
7/7 Öræfa
Eftir Eymund Jónsson Dilknesi i Hornafirði
Öræfi er öfugt nafn
á þér sveitin fríða.
Þú átt fágætt fjallasafn
og frjóvar lendur víða.
Þú átt hafsins ærna auð
út af fjörusandi,
við Ingóifshöfða björg og brauð
berast mun að landi.
Þú átt feikna fjörugnótt
fyrir þínum löndum.
Þangað oft er auðlegð sótt
atorku með höndum.
Einnig fugla áttu val
í Ingólfshöfða björgum,
sem að gleður hrund og hal
og hungur sefar mörgum.
Þú átt skrúðgrænt skógaval,
Skeiðarár hjá sandi,
inni í frjóvum fjalladal,
fríðustum á landi.
Þú átt græn og grösug tún
og góðar slægju-lendur,
Undir fríðri fjallabrún
fögur byggðin stendur.
Þú átt líka læki til,
sem lítið ennþá vinna,
en leiða síðar ljós og yl
og líf til barna þinna.
Vilji bændur blessun fá
og búsæld afargóða —
lækina þeir láta þá
lýsa, hita og sjóða.
Þú átt fágæt byggða ból,
er blómgast vel í næði.
Þú átt fegurð, þú átt skjól,
þú átt ótal gæði.
Þú átt bezta bændatal
og bing af fróðum konum,
yngismeyja áttu val
og auð í góðum sonum.
Þú átt góða gáfumenn,
er göfga þig og prýða.
Gestrisnina áttu enn,
æðsta hnossið lýða.
Ég hef engum öfgum lýst,
eflist framför lengur,
í þínum lendum, það er víst,
þrífast hveitistengur.
Akrar munu, engi og tún,
í einum faðmi mætast.
Þetta er spá — en þó mun hún
á þér um síðir rætast.
Er aldahjólið áfram snýst
áratugi fleiri,
þú átt framtíð fyrir víst
flestum sveitum meiri.
Þótt um þig lyki allt í kring
eyðisanda múgi
og frá jökla hæsta hring
hrynji vatna grúi —
þú munt standast þetta allt
og þínar lendur fríðar
aldrei bera höfuð hallt,
hvorki fyrr né síðar.
Hljóttu blessun, hvar sem er
af himni, jörð og græði,
aldrei grandi eldar þér
eða jökulflæði.
Meðan sólskin sveipar fjöll
og særinn kyssir strendur,
blessist þú og börn þín öll
byggðin meðan stendur.
Hjá þér fyrstu ár ég ól
af ævi minnar dögum,
þáði fæði, föt og skjól
fyrir veðraslögum.
Öræfum ég unni heitt
alla mína daga.
Þótt æska sé í elli breytt
er það gömul saga.
Elli fjörið af mér sleit —
ekki í tökum vægin.
Ykkur kveð ég, æskusveit,
efsta lokadaginn.
Eyðist kvæðamáttur mér,
mærðar smíða stöku.
Leiðist ræða þessi þér
þulin hálfa vöku.
Dilknesi í Homafirði 31. des. 1917.
ast í kringum okkur, og það vinnur á
móti óbeit á heiminum, sem rithöf-
undur má ekki hafa.“
Þessi vorkvöldsstund hjá Johan Bor-
gen minnir lítið á viðtal. Þegar við
víkjum að fyrirmyndum og einstökum
atriðum í ritverkum hans, fer hann
undan í flæmingi og víkur talinu fim-
lega að öðrum og veigameiri efnum.
Þá er hann fljótur að tala sig heitan
og kallar gjarna ritstörfin „smámuni" og
„dund í hjáverkum“ í 'hita samræðn-
anna. Það er aðeins rétt sem snöggvaist,
að 'hann fæst til að viðurkenna, að þau
skipti hann næstum alltof miklu máli,
meðan hann vinnur að þeim. f þess stað
eigum við við hann samræður, sem eru
nánast ævintýralegar. Við fylgjumst
með víðfeðmum hugsanagangi ‘hans og
fáum hugmynd um, hvað getur komið
honum í uppnám eða hrifið hann sem
tilfinninganæman og hugsandi mann og
orðið honum innblástur sem listamanni.
M argir hafa litið á söguna um
Lillelord, laglega yfirstéttarunglinginn
eirðarlausa, sem er gæddur bæði góð-
um og slæmum eiginleikum í ríkum
mæli, sem dulbúna sjálfsævisögu. „Mér
geðjast ákaflega illa að því viðlhorfi til
bókmennta að líta á þær sem speg-
ilmynd höfundarins,“ segir Johan Bor-
gen, sem í æsku var nefndur gælunafn-
inu Bums. „Það á að líta á verkið sjálft.
Mér er engin launung á því, að það
koma fyrir sjálfsævisöguleg atriði í
fyrsta hlutanum, en varla annars stað-
ar. T. d. átti ég frænda, sem hét René,
en hann gat ekki einu sinni þe-kkt sig
sjálfur í lýsingu minni á honum.“ Hér
skýtur frú Annemarta inn í dæmi um,
hvernig bæk-ur eru lesnar með skökku
hugarfari. Náinn vinur fjölskyldunna-r
heimsótti þau, þegar hann hafði nýlok-
ið við að lesa Lillelord. Það var spjall-að
um allt mögulegt annað en Lillelord,
þangað til gesturinn gat ekki leng-ur á
sér setið, heldur sneri sér beint að Bor-
gen og spurði: „En Bums, hvernig gaztu
skrifað svona um 'hana móður þína?“
„f rauninni er ómögul-egt að svara
■ spurningunni um það, hvort maður hafi
skrifað sjálfsævisögu," heldur Jolhan
Borgen áfram. „Hvað veit maður um
sjálfan s-ig? Allt, sem skrifað er, er sjáM-
sa-gt táknræn f-elulíking, ómeðvituð
sjálfsævisaga. Sá skilningur að líta á
listamanninn sem naflaskoðara á senni-
lega nok-kurn rétt á sér. Við erum na-fla-
skoðarar, og mér er spurn, hvern skoll-
ann ætturn við að skoða ef ekki okka-r
eigin nafla? Við verðum að taka af
sjálfum okkur. Það, sem við skrifum,
hlýtur að koma frá naflanum. Já, og
sumir kjósa að halda, að uppspr-ettan
sé ennþá neðar. Ég h-eld fyrir mitt
leyti, að hún sé í heilanum," hann slær
lófanum á ennið, „eða í brjóstin-u,“ hann
leggur höndina á hjartastað.
„Skáldið er hvati, getum við sagt,
verkfæri. Þess v-egna er hann nauða-
ómerkilegur sem manneskja og einstakl-
ingur. Hann hefur tekið sér stöðu
álengdar. H-ann hefur upphafið eigin
persónu í þágu listarinnar. Élestir rit-
höfundar eru heldur ekki nærri því
eins spennandi og söguhetj-ur þeirra."
Érú Borgen hefur s-taðið í dyrun-um
nokkra stund og spurt: „Brauð eða kex?
Brauð eða kex?“ Nú lítur hann upp,
alveg utan við sig, og svara-r: „Ja, hvað
veit ég?“
„f -hvert sinn sem ég sit við skriftir
finn ég s-terkt til þess, að í rauninni
komi þetta al-lt sa-man ekki frá sjálf-
um mér. Ég er eins kona-r miðill. Hend-
ur mínar slá á leturborð ritvélarinnar,
orðin flæða yfir pappírinn, en ég sit
og hef það á tilfinningunni, að þetta
\ 6 LESBÓK morgunblaðsins
sé s-krifað af einhverjum öðrum ...“
Grannir fingur hans leika látbragðs-
leik á ósýnilegt leturborð.
Það er heilmi-kið leikaraeðli í Johan
Borgen. Hann lætur ýmiss konar fjörleg
hljóð fylgja til blæbrigða í tali sínu,
slettir í góm, púa-r hressilega eða slær
krepptum hnefanum á gagnaugað, svo
sm-ellur í. Geðbrigðin eru snögg; hann
getur kannski f einu vetfangi verið
orðinn angurvær. Nú langar hann til
þess að tala um það, sem hann er að
fást við um þessar mundir, en það er
sjónvarpsleikþáttur. „Asskotans ári
sk-emmtileg listgrein! Þegar ég hef set-
ið við að skrifa nokkra stund og les svo
yfir á eftir, uppgötva ég e.t.v. allt í
einu langa kla-usu, sem ekk-ert líf er
í.“ Það verður furðulega mikið líf í leik-
þættinum í loftinu milli greipa hans.
„Þá er náttúrlega hægt að segja við
sjáMan sig, að þessu sé hægt að br-eyta,
en það er ekki hægt. Það, sem er dautt,
er dautt.“
„Það er undarlegt,“ heldur hann
áfram hugleiðingum sínum, „hvernig
endanleg notkun þeirra peninga, sem
ég vinn mér inn með ritstörfum, g-etur
sett -svip sinn á það, sem ég er að fást
við. Viti ég t. d., að hiuti þeirra fari í
ska-tt, sem svo er notaður til framleiðslu
á atómsprengjum, getur það orðið til
þess, að ég horfi á fingur mína og
hugsi sem svo, að með því að þeir ýti á
stafina á ritvéiinni, séu þeir að búa
til atmóspnengju.“
T alið berst aftur að Lillelord. I
sögunni kemur fram kona, sem virðist
verða Johan Bor-gen eins kona-r imynd
mannlegs fullkomleika. Það er gyðinga-
konan og fiðluleikarinn Miriam, sem
fær nú þess-a torræðu athugasemd í sinn
hl-ut: „Hún er mér allt.“ Mál gyðinga
hafa orðið Borgen mikið umhugsunar-
efni, og í hans augum varð meðf-erð
Norðmanna á norskum gyðingum í
heimsstyrjöldinni þeim til mi-killar
minnkunar. „Framlag gyðinga hefur
auðgað menningu ok-kar. En 1943 vom
allir hræddir. Við hefðum getað hjálp-
að gyðingunum okkar, en við þorðum
það ekki. Af eitt þúsund norskum gyð-
ingum voru n-íu hundmð drepnir. A
sama tima tókst Dönum að mestu leyti
-að 1-eysa gyðingavandamál sitt.“ Pulluir
g-remju ræðir hann um það, þegar tek-
in var afstaða g-egn því, að gyðinga-
lælknar flyttust til Noregs eftir að -stríð-
inu lauk. „Það kom fram ályktun um
óréttmæta samkeppni. Alyktun sem var
undirskrifuð -af fjölda þekktra Norð-
manna, sem margir hverjir höfðu tekið
virkan þátt í baráttunni gegn Þjóð-
verj-um."
Fyrir þrjátíu árum hlaut Johan Bor-
gen læknismeðferð við taugasjúkdómi
hjá gyðingalækni, sem sýndi glöggan
og fljótan skilning á vand-amálum hans.
Þessi meðferð varð fyrir Johan Borgen
barátta fyrir lífinu, og honum finnst að
í henni hafi hann unnið sigur. Með
þeim sigri var ráðin bót á sál-rænum
erfiðleikum, sem höfðu haft áhrif á
líkamsheilsu hans.
Við fáu-m nú skýringu á næ-rveru
bundsins mannelska. Börnin þrjú í fjöl-
skyldunni haf-a öll átt hvert sinn hund.
Annemarta Borgen átti hugmyndina að
því, að það væri þroskandi fy-rir þau
að bera ábyrgð á einhver-ri lifandi veru.
Eldri börnin tvö og hundair þeirra eru
löngu flogin úr hreiðrinu, en yngsti
sonurinn slasaðist a-lvarlgga í bifreiða-
árekstri fyrir nokkru-m mrum. Hann lá
meðvitundarlaus í fjórar vikur, og var
tvísýnt um líf hans. Fy-rstu viðbrögð
hans, þegar hann kom til meðvitundar,
voru þau, að hann teiknaði — hann gat
Framhald á bls. 14
11. júní 1967