Lesbók Morgunblaðsins - 11.06.1967, Blaðsíða 14

MYNDLIST
Framhald af bls. 13
eru ekkert öðruvísi þarna fyrir vestan.“
„Og nú áttu vafalaust von á því að
komast í öldudal eftir sýninguna, eða
er það ekki lögmál?“
„Jú, það er eins og þú þekkir, að
það skiptast á velgengnistímabil og
öldudalir í þessari listgrein. Eftir hverja
sýningu myndast eitthvert tómarúm
innra með manni sjálfum. Það er eins
og ákveðnu uppgjöri sé lokið. Ég held,
að þetta sé svona hjá öllum góðum lista-
mönnum; ef það væri ekki, fyndist mér
árangurinn vera meira í ætt við ein-
hverskonar framleiðslu en listsköpun.“
S ýning Ragnheiðar í Bogasalnum
er fimmta sjálfstæða sýning hennar
og hún hefur tekið þátt í fleiri samsýn-
ingum en svo að hún muni tölu
þeirra. Þýðingarmest sýninga hennar
er án efa sú, sem Baltimore Museum
of Art efndi til fyrir tveim árum, vegna
þess að Ragnheiður hafði orðið hlut-
skörpust í samkeppni málara úr Mary-
landríki. Hér á íslandi hefur hún aftur á
móti verið óþekkt til þessa. Tvímæla-
laust var mikill fengur að fá sýningu
(hennar til landsins; það var eins og
ferskur andvari vestan yfir hafið og
kenndi okkur að sjá ýmislegt í nýju
ljósi. Gísli Sigurðsson.
UPPELDI
Framhald af bls. 2
anlegu máh um tómleika, sem vill fyll-
ast láta. Sé það ekki gert, ganga sumar
manneskjur berserksgang. Dæmi mun
vera óþarft að nefna. Ég veit einnig á
þessu sviði er lífvörður tilbúinn til að
veita lið og verja. Blindni þeirra skil
ég ekki. Veit ég vel, að í æsku minni
voru líka til „villidýr", en ég veit líka
að nokkuð var að gert til að halda þeim
í skefjum. Og ég er alveg sannfærður um
að borgarar, sem á þeim tíma fóru sinna
ferða í löglegum erindum á götum og
vegum, voru í verulega miklu minni
hættu um líf og limi en menn eru nú á
dögum.
Mér þykir mjög fyrir því að þessi
tómleiki skuli vera til, því að ég held,
að hann búi að baki öllum þeim sál-
rænu villuvegum, sem liggja að baki
þeim framferðisformum, sem ég hefi
hér brugðið upp myndum af. Það þver-
stæðukennda er hér að raunveruleg lífs-
fylling, sem getur haldið manneskju á
réttri braut, gerir einmitt ráð fyrir tóm-
leika, en hér skal aðgát hafa: Tómleika
hvað snertir tröllatrú á sjálfan mig og
minn rétt til að gera kröfur til lífs-
ins.
Annan þátt, sem ég vil benda á sem
villugötu i uppeldinu, út frá rangstæðúi
skoðun á lífi og manneskju, gæti ég ef
til vill með nokkrum nýyrðiskeim nefnt
samræmingartilhneigingar samtímans.
Hér með hefi ég í huga alla þá til-
hneigingu í uppeldinu og samfélagskerf-
inu, sem hefir það markmið að gjöra
oss að samræmdum manneskjum. Hér
tala ég ekki í þröngri merkingu um
skóla, börn og unglinga, heldur um upp-
eldislegt andrúmsloft samfélagsins í
heild.
í umfangsmikilli leiðbeiningu um
starf barnaskóla, er út kom fyrir fám
érum, segir m. a.: „Það er markmiff
skólans ... aff efla alla möguleika á því,
aff börnin geti vaxiff upp sem samræmd-
ar, hamingjusamar og góffar manneskj-
ur“.
A. uk þess að maður getur — svo
sem ég hefi þegar sagt — rökrætt aftur
og fram hvað í því felst að vera góffur,
má líka leggja mjög ólíkar matsreglur
á hugtakið hamingju. Er það hamingja
að fram ganga alla sína daga í meðlæti
og sólskini, að fá uppfylltar allar sínar
velferðaróskir? Eða býr ef til vill gæf-
an mesta að baki mótlæti og baráttu,
söknuði og sjálfsafneitun? Einnig orðið
samræmdur (harmonisk) er túlkun háð.
Ég hefi að vísu ekki neitt á móti
þessu skilgreinda markmiði, ef ég fæ
aðeins að skilja það í þeirri merkingu
að vér eigum, í daglegu lífi skólans, að
reyna að koma því til vegar að börnin
búi við sanngjörn kjör, svo að þau
uni sér vel. Skólinn í gamla daga hafði
ekki sérlega mikinn skilning á því.
En markmiðsorðin liggur beinast við
að skilja á þá lund að bent sé á víð-
tækara svið, mannleg lífskjör almennt
talað. Þá eru þau þegar fremur grun-
samleg. Þá verða þau stefnuskrá, sem
er húmanistisk og þróunarbjartsýn, og
a. m. k. ég trúi því að hún sé sá
leiðsögumaður, sem tilvalinn er til að
leiða menn inn á villugötur.
Einn fremsti menningarpersónuleiki
Danmerkur í nútímanum, próf. P. G.
Lindlhardt, hefir aftur og aftur í ræðu
og riti deilt á það markmið, sem vitnað
var til, einmitt út frá þeim skilningi
að hér væri ekki um að ræða andrúms-
loft í skólanum, við öryggi og vellíðan,
heldur um lífsskoðun í víðara skilningi,
sem hann getur ekki aðhyllzt, fremur
en ég, blátt áfram af því að okkur
báðum finnst hún fölsk og þar með af-
vegaleiðandi fyrir allt uppeldi. Hún
gyllir fyrir mönnum lífsform, sem eru
í andstöðu við þau skilyrði, sem lífið
sjálft setur.
Annar í tölu fremstu menningarleið-
toga Danmerkur, próf. Hal Koch, sem
andaðist fyrir fám árum, alltof fljótt,
fannst oss, komst skýrt og einfaldlega
þannig að orði: „Lífiff er gott, eins og
þaff er, nema aff svo miklu leyti sem
manneskjan vill gera þaff aff einhverju
sjálfstæffu, stilla því upp á milli sín
og skapara síns, til aff byggja sér ör-
uggt hús aff búa í, leyst undan þeim
skilyrffum, sem sköpuffum verum hafa
einu sinni veriff sett“.
Og þessi skilyrði eru, út frá raun-
særri og biblíulegri lífsskoðun, átök,
barátta, skólaganga, en alls ekki frið-
ur, samræmi og frjáls lífst'jáning.
Hverfum aftur að því, sem ég áðan
nefndi samræmistilhneigingar aldarinn-
ar. Hugsið yður hve mikið er að finna
af einstaklingum og stofnunum með því
markmiði að gera oss að samræmdum
manneskjum: Geðlæknar, sálfræðingar,
uppeldisfræðingar, félagsráðgjafar, fjöl-
skylduráðgjafar og margir aðrir.
Það er ágætt að hafa alla þessa við-
leitni, ef henni er aðeins haldið
innan sinna vébanda. En að svo
miklu leyti sem ég fæ skilið, myndast
hér hætta, af því að þessar aðgerðir
byggjast alltof oft á þeirri trú, þeirri
skoðun á lífi og manneskju, að vér get-
um á þennan hátt leyst árekstravanda-
mál einstaklingsins og þar með sam-
félagsins í heild, það er að segja, menn
byggja. á afneitun þess að lífið í eðli
sínu er og verffur ósamræmi. Vér leik-
um sjónhverfingar frammi fyrir mönn-
um með þeirri lífsskoðun, sem allt vill
samræma. Og þess vegna veldur. líf-
ið manneskju nútímans vonbrigðum.
Lífið verður meiningarvana, ósann-
gjarnt, skrípaleikur, skopstæling. Þá
gengur manneskjan berserksgang á einn
eða annan hátt.
S ennilega hefir aldrei verið rætt
svo mikið um uppeldi til lýðræðis sem
á síðustu árum. Því miður vaða margir
í þeirri villu að lýðræði verði til sjálf-
krafa, ef vér aðeins innleiðum og hag-
nýtum allan þess ytri ramma: Frjálsar,
þjóðkjörnar samkundur, allt frá þjóð-
þinginu niður til nemendaráðsins í
minnsta skólanum. En það fær ekki
staðizt.
Lýðræði er bezta hugsanlegt form,
er menn hafa fundið samfélagslífi, ef
til vill svo ágætt (idealt) að því verður
hvergi (utopi) náð. Þaff er- hiff sam-
ræmda mannfélag. En í því sambandi
vil ég hætta á að setja fram þá þver-
stæðúkenndu staðhæfingu að samræmt
mannfélag verffi affeins skapaff af ósam-
ræmdum einstaklingum, í þeim skilningi
að sérhver borgari verður að standa
í stríði viff sjálfan sig og gegn sjálf-
um sér, heildarinnar vegna. Það er ekki
hlutverk uppeidisins að útiloka þessa
baráttu og árekstra, þetta ósamræmi í
einstaklingunum, heldur að fá einstakl-
ingnum þau vopn í hendur, sem duga
til að heyja þessa baráttu, að lifa í
þessu ósamræmi óvissunnar.
Danski rithöfundurinn Martin A. Han-
sen, sem því miður andaðist lika allt-
of fljótt samkvæmt mannlegu mati, seg-
ir í „Lygaranum“: „Lífiff er vígvöllur,
þar sem tvenn máttarvöld berjast og
einskismannsland er hvergi til“. Vér
erum á þessum vigvelli, hvort sem oss
er ljúft eða leitt, og fáum ekki hjá bar-
daga komizt. Sérhver tilraun til flótta-
hyggju er lífsafneitun.
Hvaða vopnum verðum vér að beita
í þessari óumflýjanlegu baráttu? Að
minnsta kosti ekki afneitandi útskýring-
um á raunveruleika lífsins, ekki held-
ur velviljuðum huggunarorðum á þá
leið að allt muni einhvern veginn bjarg-
ast.
Vera má að ég geti gefið mönnum hug-
mynd um hvaða vopnum vér þurfum á
að halda í harðri baráttu lífsins, með
því að minna á lífsreynslu, sem vér
eigum öll frá bernsku. Munið þér að
veröldin var grá og dapurleg þegar vér
höfðum aðhafzt eitthvað rangt, sem
Mamma og Pabbi höfðu ekki heyrt
neitt um, en sat þó fast eins og fleinn
í vorum eigin huga? Og munið þér hve
björt og fögur tilveran varð þegar loks
var búið að gera þessi mál upp og mað-
ur hafði fengið þá fyrirgefningu, sem
nauðsynleg var til að geta haldið áfram
að lifa? í fyrirgefningunni, í kærleik-
anum var fólgin sú hughreysting, sem
gerði oss kleift að halda áfram, þrátt
fyrir öll vandræði. í einum af sálm-
um sínum lætur Grundtvig þetta í ljós
með eftirfarandi orðum:
„O kærlighed selv!
du rolige kilde for kræfternes elv!“
Hér segir einfaldlega að kærleik-
urinn verði að vera uppspretta nýrra
krafta. En svo litla trú sem ég hefi á
miklum þroskamöguleikum til handa
manninum út frá siðferðilegum mögu-
leikum, sem í honum sjálfum búa, svo
litla trú hefi ég einnig á því að mögu-
legt sé út frá sjálfum sér að finna þann
kærleika, þá fyrirgefningu, sem veitir
manni djörfung til að lifa í þeirri bar-
áttu, sem lífið sjálft setur sem skilyrði.
Manneskjan verður að fara út fyrir
■sjálfa sig til að finna þá orku, sem til
þarf. Samkvæmt minni —• huglægu —
sannfæringu er hana aðeins á einum
stað að finna: í þeirri kristnu trú, sem
er ófrávísanlegur hluti af lýðræðis-
legri erfðageymd menningar vorrar,
en sem athafnasamur nútímamaður hef-
ir svo ósegjanlega lítinn áhuga á. Kirkj-
an er sjálf ekki án saka í þessu. En það
hlýtur að vera mögulegt að endurnýja
boðskap hennar, svo að manneskja sam-
tíðarinnar komi auga á raunsæi hans.
Hvað sjálfan mig snertir, hafa einfald-
ar hendingair danska sálmaskáldsins
Kingos haft afar mikið að segja fyrir alla
mína skoðun á lífi og manneskju. Þær
hafa komið mér í skilning um, hvernig
það er mögulegt að lifa mitt í barátt-
unni:
„hvern morgun mér í skaut
Guffs miskunn ríkust flaut,
án þess aff þrjóta“.
(sbr. ísl. sálmab. 525).
Jóhann Hannesson
þýddi og endursagði.
HJÁ JOHAN BORCEN
Framhald af bls. 6
ekki talað — mynd af hundinum sín-
um. Upp frá þessu hefur hundurinn
orðið drengnum tákn lífsins og annað
og meira en venjulegur hundur í vitund
foreldranna.
Hinir ungu félagar sonarins á tauga-
sjúkrahúsinu, þar sem hann dvelur, eru
ávallt velkomnir á heimili Borgen-hjón-
anna, og Jöhan Borgen hefur verið boð-
ið að flytja þar erindi. Slys sonarins
varð til þesis, að hann tók að kynna sér
heilann og starfsemi hans. „Ég er farinn
að slaga hátt upp í hómópata eftir
tveggja ára grúsk," segir hann stoltur.
„Þessar örlitlu, ósýnilegu blæðingar inn
á heilann hafa mér t. d. þótt sérstak-
lega merkilegaf. Að slikt skuli geta
stafað frá óverulegu höggi fyrir fimmt-
án, tuttugu árum ...“ Hann skýrir frá
þeirri lærdómsríku reynslu, sem það
'hafi orðið sér, að umgangast ungling-
ana af sjúkralhúsinu. „1 fyrstu hætti
þeim til sjálfsmeðaumkunar, en ég sagði
þeim, að hér leyfðist ekki sjálfslækn-
ing, heldur bara vina-lækning. Við höf-
um átt mÖTg þroskandi samtöl og rætt
um ýmis málefni. Þá býð ég þeim stund-
um upp á glas af rauðvíni og er vanur
að segja við þau: „Nú skuluð þið segja
frá því á sjúkrahúsinu, að þið hafið
fengið eitt rauðvínsglas.“ Bjóði ég þeim
tvisvar í glas, segi ég: „Segið frá því,
að þið hafið fengið tvö.“ En ef þau
verða þrjú, eiga þau að segja, að þau
hafi bara fengið tvö. Svona smávegis
léttúð ihefur mjög góð áhrif á þau.“
U mgengnin við unga fólkið er
Borgen-hjónunum mikils virði. Frú
Annemarta hefur einnig laðað æsku-
fólk að heimilinu með því að bjóða fá-
tækum námsfélögum sínum úr báskól-
anum heim með sér í mat. „Æskufólk
nú á dögum er heima í kínverskri ljóða-
gerð og getur romsað upp úr sér nöfn-
um þjóðhöfðingja í Suður-Ameríku, en
það veit ekkert um sinn eigin liíkama,“
segir Johan Borgen með hneykslun.
„T. d. hvonum megin lifrin er. Nema
maður hafi bara eina lifur hvorum meg-
in? Eða landafræðikunnáttan? Það
hljómar einkennilega í miínum eyrum,
sem alltaf hef gengið eftir korti, að
heyra börnin mín tala um götuna, sem
liggur hægra megin við gula húsið á
horninu við hliðina á tóbaksverzluninni
beint á móti grillbairnum ...“ En kona
hans tekur upp hanzkann fyrir börnin:
„Þau hafa þó alltaf vitað, hvað höfuð-
borgin í Tíbet heitir; það lærðu þau á
sögutímabilinu mínu.“ Þegar rússneska
tímabilinu lýkur, sem hófst upplhaflega
vegna þess að hún ætlaði í Rússlands-
leiðangur, hefur frú Borgen á prjónun-
um áætlun um kínverskt tímabil. Hún
ge-fur eftirfarandi skýringu á hinni stöð-
ugiu lærdómsilöngun sinni: „Ég hef allt-
af óiskað mér vizku.“
Við göngum upp á efri hæðina til
þess að dr.ekka kaffið. Þair hangir stórt
málverk eftir Krogh yngra af tudda að
kelfa kú, svo stórt að taka varð það
inn uim glugga á efri hæðinni, öðruvísi
komst það ekiki inn í húsið. (Síðar
var tekin mynd af Johan Borgen með
klaufirnar í baksýn.) Ein bezta minn-
ing hinna listelsku Borgen-ihjóna úr
Svíþjóðarvist sinni er áköf rödd „X-ins“
í símanum, þegar þau voru nýflutt inn
í tóma íbúð í Stokklhólmi: „Þið megið
til með að hafa málverk á veggjunum.
Ég sendi flutningabíl til ykkar.“
B orgen náði fljótt tökum á sænsk-
unni. Hann skrifaði undir dulnefninu
Helge Lind, og síðasta styrj aldarárið gaf
hann út skáldsöguna „Ingen sommar“,
sem gerist meðal andspyrnuflokkai
menntamanna í Oisló. Rúmlega tíu árum
síðar gerði hann afstöðu einstafclingsins
gagnvairt stríðinu fyllri og víðtækari
skil í þriðja hluta skáldverksins Lille-
lord. Málið var ekki alveg svo einfalt,
að valið væri um að taka góðan koist
eða slæman. „Stríðið hafði úrslitaáhrif
á þroska minn. En nú er það ©kki leng-
ur neinn raunveiruleiki í vitund minni.
Það, sem við í Noregi héldum þá að
14 LESBOK MORGUNBLAÐSINS
11. júní 1967