Lesbók Morgunblaðsins - 18.06.1967, Blaðsíða 10

EITT TUNGUMÁL
FYRIR ALLAN HEIMINN
Eftir dr. Mario A. Pei, prófessor
í rómönskum málum við
Columbia University í N.Y.
Þorsteinn Þorsteinsson þýddi
113. Ficmtíðarlausnin
2. Tvær stórblekkingar: rökvísi
og auðveldleiki (frh.).
D r. Wilder Penfield, forstöðumað-
ur taugalækningastofnunarinnar í
Montreal kallar tungumálalærdóm
„fyrsta kraftaverk mannlegs heila.“
Hann heldur því fram, að með skil-
yrðisbundnum viðbrögðum geti barn
fyrirhafnarlaust lært tvö eða þrjú
tungumál. Hann gerir líka þann fyrir-
vara- að eftir aldursskeiðið tíu til fjór-
tán ára „hrörni heilinn að því er varð-
ar tungumálalærdóm."
Það hefur aldrei verið gerð tilraun til
þess að sanna, hve langt einn einstakl-
ingur getur komizt í málalærdómi. Hve
mörg tungumál, sem öllum er byrjað
á í bernsku, getur maður drukkið í sig,
lært og skilið, og að hve miklu leyti
getur hann haft þau á valdi sínu síðar
í lifinu?
Hæsta tala af slíku tagi, sem mér
sjálfum er kunnugt um, er þrjú tungu-
mál, en ég hef heyrt sagt að þau geti
vel verið fjögur, fimim eða jafnvel sex.
Ég ítreka, og legg áherzlu á, að það
sem ég á við, er mál talað reiprenn-
sndi með fullkomnum hreim innbor-
inna mælenda, en ekki mál, sem bor-
ið er fram með erlendum hreim, þó
smávægilegur sé, og hikandi á orðum
cg setningum þótt annars sé greiðlega
mælt. Fjöltungumálamenn (polyglots),
menn sem geta talað, skilið, lesið og
ritað á einn eða annan veg eitthvað frá
tveim málum og upp í heilan tug eða
meir, eru töluvert margir, en hér er
ekki rætt um þá.
Hinsvegar er miklu fátíðara að
menn tali tvö eða þrjú erlend tungu-
mál fullkomlega auðveldlega og ná-
kvæmlega, með engu meiri vanköntum
en þeim sem finna má hjá innbornum
mælendum málsins. Við nánari eftir-
grennslan kemur nær ævinlega í Ijós,
að þeir byrjuðu að læra þessi mál, ekki
í gagnfræðaskóla eða menntaskóla,
ekki í Berlitzskóla eða öðrum slíkum
málaskólum, heldur mjög snemma á
barnsaldri.
Mjög nýlega átti ég kost á að gefa
gætur að fjögra ára stúlku, sem átti
amerískan föður en franska móður. Með
þeim takmörkunum, sem gera má ráð
fyrir um fjögra ára gamalt barn, var
framburður hennar bæði á frönsku og
ensku gallalaus. Það var undrunarvert,
að franska hennar hafði ekki orðið fyr-
ir neinum áhrifum af þvi, að faðir
hennar, sem talaði frönsku greiðlega,
ráði þó ekki alveg framburði innfæddra,
og heldur hafði ekki enska hennar orð-
ið fyrir áhrifum af því, að móðir henn-
ar bar hana fram með sterkum frönsk-
um keim. Þetta er óskýranlegt undur
og eins er um öll svipuð fyrirbæri.
Franskur starfsbróðir minn og frönsk
kona hans tala ensku málfræðilega rétt,
en með greinilegum frönskum hreim.
Þau hafa alið upp fjögur börn og eru
bæði franska þeirra og enska eins full-
komin og nokkurt móðurmál getur ver-
ið. Hér hlýtur hið undursamlega sjötta
skilningarvit hins vaxandi barns að hafa
leiðbeint þeim, svo að þau líktu út í
yztu æsar eftir frönsku foreldra sinna,
en vöruðust jafnframt að líkja eftir
ensku þeirra og tóku fram yfir hana
ensku kennara sinna og skólafélaga.
J[ . P. McEvoy, umferðaritstjóri tíma
ritsins Readers Digest, sem sjálfur er
mikill tungumálamaður, hefur gert hina
víðtækustu og árangursríkustu tilraun
á þessu sviði sem ég hef fengið beina
vitneskju um. Er hann dvaldist um hríð
til skiptis í París, í Havana á Kúbu og í
Bandaríkjunum, réð hann innbornar
kennslukonur til þess að kenna tveim
dætrum sínum frönsku, spænsku og
ensku. Pat og Peggy tala frönsku eins
og Parísardömur, spænsku eins og heldri
kúbanskar „senoritas“ og ensku eins og
menntaðir New York-búar, án minnsta
hiks eða samblöndunar. Þær eru mín
beztu lifandi vitni þess, að kenna má
ungum börnum ekki aðeins tvö, heldur
að minnsta kosti þrjú tungumál með
ágætum árangri. Tilvist þeirra er líka
alger afsönnun þeirrar kenningar, sem
oft hefur verið haldið fram af vissum
frömuðum uppeldismála, að kunnátta
tveggja eða margra tungumála hefði
miður góð áhrif á sálar- og vitsmuna-
þroska barna, því að þær eru sálar-
lega heilbrigðar og að vitsmunum eru
þær að minnsta kosti jafnokar annarra
ungra stúlkna á þeirra aldri. Þær eru
nú, innan við tvítugt, að læra rússnesku,
og ég held að mér sé óhætt að spá þvi,
að rússneska þeirra, hversu vel og ræki-
lega sem þær læra hana, muni aldrei
fyllilega jafnast á við þá ensku, frönsku
og spænsku, er þær lærðu í barnæsku;
Það er ennþá vafamál, hve mörg
tungumál megi kenna börnum innan
tíu ára aldurs með fullkomnum árangri.
En það sem ég vil leggja áherzlu á, er
að tvær tungur að minnsta kosti má
læra jafnauðveldlega og greiðlega á
fyrsta áratug hvers einstaklings, og á
það hafa verið færðar sönnur, svo að
á því leikur ekki hinn minnsti vafi. Ef
annað þessara mála væri þjóðtunga
hvers lands en hin alþjóðatungumál,
sem auðvelda ætti samskipti manna um
allan heim, þá gæti ekki vafi leikið á
því, að þetta annað tungumál mundi
vera talað og skilið jafnvel og móður-
málið.
3. Vandamál núverandi
kynslóðar.
Bkki auðvelt fyrir fullorðna
nemandann — Hann á um tvennt
að velja — Alþjóðatungumálið
verður að rita eftir framburði —
Leiðrétting á meginvillum — Nýja
kynslóðin andspænis hinni gömlu.
Allt sem sagt var í síðasta kapi-
tula var mjög gott fyrir börnin, þau
sem voru fædd þegar það var ritað eða
ófædd. Vandamál þeirra vegna sam-
skipta heims leysast auðveldlega og
sársaukalaust. En hvað um núverandi
kynslóð, þá sem komin er í tölu full-
orðinna og lokið hefur skyldunámi?
Þetta er það sker, sem allar tilraun-
ir á fyrri tíð til þess að koma á heims-
tungumáli hafa strandað á. Á hverri
öld, frá hinni seytjándu til núverandi
aldar, hafa hinir fullorðnu hverrar kyn-
slóðar hegðað sér eins og vandamálið
varðaði þá sjáifa, og aðeins þá. Þeir
hafa algerlega neitað að líta á það í
ljósi verðandi sögu framtíðarinnar.
Hvenær sem töfraorðið „auðveldleiki"
hefur verið nefnt, hefur það verið íklætt
ákaflega viðkvæmri merkingu. Hver
ræðumaður sem hefur nefnt það, hver
hlustandi sem hefur heyrt það og
hver lesandi sem hefur lesið það, hefur
tekið það í merkingunni „það sem er
auðvelt fyrir mig og fyrir mig einan“.
Hver sá, sem velt hefur fyrir sér
ráðagerðum um heimstungumál, hefur
hugsað sér það sem eitthvað auðlært
og auðmeltanlegt fyrir hann sjálfan og
aðra á hans aldri. Fullorðnu fólki, sem
aiið er upp við enskar eða rómanskar
erfðavenjur og talar ensku eða eitthvert
rómanskt mál, finnst það tiltölulega
auðvelt, sem byggt er á latínu, grísku,
ensku og rómönskum málum, af því að
það kemur heim við þær tungumála-
venjur, sem því hafa verið innrættar,
við málið sem það talar, og þau mál sem
það líklega hefur lært á skólagöngu
sinni. Allt annað er hinsvegar erfitt.
E n auk þessa hefur fullorðna fólk-
ið, þó leitt sé að verða að játa það,
vanizt við að læra tungumál með erfið-
ismunum. Sá sem gengið hefur í gagn-
fræðaskóla og valið hefur sér sem eina af
námsgreinum sínum frönsku, spænsku,
latínu, þýzku eða eitthvert annað mál,
hefur vanizt við að skoða tungumála-
lærdóm í því fólginn að æfa sig í
kunnáttu málfræðireglna, að leggja
einstök orð á minnið og þýða af því
máli sem hann kann á málið sem hann
er að reyna að læra. Það þarf ekki um
það að spyrja, að þetta mótar alla hans
hugsun um tungumál og málalærdóm.
Það er erfitt fyrir hann að líta á al-
þjóðamálið öðruvísi en sem skólanáms-
grein, með kröfu um nám að yfirlögðu
ráði og erfiða þjálfun.
En ef alþjóðamálið á að ná fullum
árangri verður það að lærast frá fyrstu
bernsku á algerlega eðlilegan hátt —
með því að heyra, tala og endurtaka —
í stuttu máli, nákvæmlega með sömu að-
ferð sem menn læra móðurmál sitt.
Yfirleitt tekst aðeins börnum það full-
komlega.
Þeir fullorðnu, er líta á alþjóðamálið
sem sérstaklega ætlað fyrir þá sjálfa,
sætta sig ekki við þá einföldu lausn,
sem á að vera fullkomlega örugg fyrir
komandi kynslóðir heims, en hætt er
við að skilji þá eftir utangarðs, sem
komnir eru af barnsaldri. Hin alkunna
gamla önuglyndisspurning „En hvað um
mig?“ kveður við hvaðanæva þegar
minnzt er á slíka lausn. Þeir fullorðnu
leita lausnar sem sé auðveld fyrir þá
sjálfa, tungumáls sem sé auðvelt að
læra með hinum gamalkunnu lærdóms-
aðferðum og komi sem allra mest heim
við tungumólsvenjur þeirra. Þeir sækj-
ast því eftir auðveldri málfræði, en
gleyma því, að öll málfræði er auð-
veld fyrir þá, sem læra frá barnæsku
hvernig hún er notuð, og alþjóðlegum
orðaforða, en gleyma því, að í heimi,
þar sem eru svo mörg ósamkynja tungu-
mál, getur enginn orðaforði verið al-
þjóðlega kunnur öllum.
í þessari þrotlausu leit að því, sem
er auðvelt og alþjóðlegt, koma kynslóð-
irnar hver á fætur annarri, en ekkert
kemst í framkvæmd. Alþjóðamálið er
ævinlega hilling, næstum í seilingar
fjarlægð.
að sem er kunnugt er auðveit".
En það sem er kunnugt einum, þarf
ekki endilega að vera kunnugt öðrum.
Það er furðulegt, hversu slík miðun við
sjálfan sig í hugsun er almenn, jafn-
vel á meðal tungumálafræðimanna.
Frægur maður á sviði rómanskrar
tungumálaþróunar segir til dæmis, að
það sé óhugsanlegt, að ólæsir rómversk-
ir hermenn og galliskir bændur hafi
getað talað latínu með fallendingum
og sagnorðaendingum hennar. Hinn
lærði starfsbróðir minn heldur að af
því að það kostaði hann erfiðleika að
læra latnesku nafnorða- og sagnbeyg-
íngarnar, þegar hann kom fyrst í
menntaskóla, þá hafi hermenn og bænd-
ur á fyrstu öldum kristninnar átt við
sömu erfiðieika að stríða. Hann gleym-
ir því, að í heiminum eru nú á dögum
þjóðir, sem til skamms tíma voru að
miklu leyti ólæsar, svo sem í Rúss-
landi og Litavíu, en mæla á tungur
með alveg eins margbrotnum fallend-
ingum og sagnendingum (fyrir oss vest-
urlandabúa) eins og í latínu. Mergur-
inn málsins er, að hinir ólæsu Róm-
verjar og Gallar lærðu ekki þessar
beygingar sem beygingadæmi í mál-
fræði, heldur lærðu þeir þær við móð-
urkné í ákveðnu samhengi og notuðu
þær siðan ósjálfrátt í sama samhengi.
Ólæs rússneskur bóndi (ef nokkur slík-
ur er eftir á þessum upplýsingartímum)
mun leiðrétta útlending, sem notar
skakka fallendingu, þó hann geti alls
ekki sagt honum hina málfræðilegu
ástæðu fyrir því eða sagt honum nafn-
ið á fallinu sem hann ætti að nota. En
hann segir bara við hann: „Svona á að
segja það af því að svona hefur það
alltaf verið sagt hér“.
★
E f einhverntíma verður litið á al-
þjóðamálið, eins og vera ber, sem mál
einkanlega ætlað komandi kynslóðum,
hvert verður þá hlutskipti þeirra, sem
nú eru komnir af barnsaldri?
Þegar þeim hefur brugðizt ósk sín
um, að þeirra venjur verði látnar sitja
í fyrirrúmi, þá eiga þeir um tvo kosti
að velja. þeir geta annaðhvort lært
alþjóðamálið á þann eina hátt er þeim
sem fullorðnum er auðið — á gamla
mátann með málfræði, orðalærdómi og
þýðingum, reyndar með aðstoð nýjustu
aðferða, sem nú þekkjast, þar sem
áherzla er lögð á talað mál og við-
ræðuform tungunnar, eða þeir geta lifað
lífinu í alsælu afskiptaleysi einnar
tungu, þar sem þjóðtungurnar munu
haldast í notkun um allan heim um ár
og aldir, langt fram yfir lífslíkur nokk-
urs manns sem nú lifir.
Ef þeir velja fyrri kostinn, geta þeir
sótt nýtízkunámskeið fyrir fulloröna,
þar sem alþjóðamálið verður kennt,
alveg eins og fullorðnir sækja nú nám-
skeið í frönsku, þýzku eða rússnesku
eða einhverju öðru máli. Þeir munu
ekki læra hina nýju tungu jafnauð-
veldlega eða þrautalaust eins og börn
þeirra, sem læra hana í leikskóla eða
barnaskóla, en þeir munu læra hana
eins vel og þeir geta lært nokkurt mál
á fullorðins aldrL
Ef þeir vilja engin afskipti hafa af
alþjóðamálinu, þá er ekkert við því að
segja. Það munu líða áratugir áður en.
alþjóðamálið er farið að hafa veruleg
áhrif á þjóðtungurinar, og á þeim tíma
munu margir af núverandi kynslóð falla
frá. En jafnóðum og þeir sem ekki hafa
lært alþjóðamálið hverfa af sviðinu,
verður rúm þeirra skipað þeirra eigin
börnum, sem tala reiprennandi, auð-
veldlega og eðlilega, ekki aðeins sitt
eigið móðurmál, heldur líka tungu sam-
eiginlega fyrir allt mannkyn.
★
E r þetta þá svo að skilja, að alls
ekkert þurfi að hirða um neinn auð-
veldleika í sambandi við alþjóðamálið?
Eins og áður hefur verið bent á, er
ekki um neinn áskapaðan auðveldleika
eða erfiðleika að ræða í mæltu máli
tungumálahna, en aftur á móti er eðli-
Framhald á bls. 12
10 VESBÖK MORGUNBLAÐSINS
18. júní 1967