Lesbók Morgunblaðsins - 25.06.1967, Síða 9

AMERÍKU-FARGANIÐ - ÞÆTTIR ÚR SÖGU REYKJAVÍKUR - EFTIR ÁRNA ÓLA
Illa dmiskar súrmjólkursídir
segir Jón Ólafsson, ritsfjóri, að íslendingar hafi. Hann ritaði bœkling um Alaska, en þar vildi hann
stofna islenzka nýlendu
T alið er, að Vesturheimsferðir Is-
leíndinga hefjist árið 1870. Fóru þá
nokkrir ungir menn vestur um haf, til
þess að leita þar þeirrar gsefu, er þeir
þóttust aldrei mmidu hreppa hér á
landi, því að mikil harðindaár höfðu
þá verið að undanförnu, fiskleysi og
bágt ástand víða. Ástæðum Reykvík-
inga er svo lýst árið 1869, að þar hafi
ríkt „mjög tilfinnanlegur bjargræðis-
skortur meðal tómthúsmanna, vegna
þess hve haustvertíðin árið áður hafði
brugðizt". Og sem talandi tákn um hve
mjög svarf þá að mönnum, var það,
að tómthúsmenn og bændur í Reykja-
vík og á Seltjarnarnesi tóku sig sam-
an og auglýstu í (Þjóðólfi, að upp frá
þessu hýsi þeir enga ferðamenn né veiti
þeim annan beina, nema fyrir borgun
„eftir því sem um semur“. Þá var ekk-
ert gistihús til í bænum, því að Scandi-
navia hafði verið gerð að sjúkrahúsi,
og ferðamenn því orðið að leita á náðir
búandi manna. Hér ríkti þá hin al-
kunna íslenzka gestriini og engum var
úthýst. En á þessum mikla harðinda-
tíma urðu menn að snúast til sjálfsvarn-
ar, hversu þungt sem þeim hefir fall-
ið það.
Þessum ungu mönnum, sem vestur
fóru, mun hafa litizt vel á sig þar og
skrifað hingað eggjunarorð til vina og
frænda að koma á eftir sér. Engar
skýrslur eru til um hve margir fluttust
vestur næstu tvö árin, en í Landshags-
skýrslum, sem Indriði Einarsson samdi
og lét fylgja Stjórnartíðind-um, er skrá
um útflytjendur 1873—1880, og er hún
á þes-sa leið:
1873 fóru héðan 291
389
1874
1875
1876
1877
1878
1879
1880
35
1415
44
432
341
66
Alls eru þetta 2713 sálir; þar af voru
811 börn yngri en 10 ára, 601 milli tví-
tugs og þrítugs, en 165 yfir fimmtugt.
Höfundurinn gizkar á, að fargjöld þessa
fólks hafi numið 460 þús. k-rónum, eða
163 kr. á mann að meðaltali, en þar
við bætist svo aukakostnaður á að gizka
70 kr. á mann. Þá er talið að öll þjóð-
areign íslendinga muni nema um 30
millj. króna.
F lestir af þessum útflytjendum
fó-ru til Kanada, því að þar stóðu opnar
inngöngudyr, en í Bandaríkjunum var
haft nobkurt eftirlit með innflytj-end-
um. Kana-da var þá ebki hálfnumið land
og stjórninni var mikill hugur á að
draga þangað landnema. Mönnum var
heitið bújörðum og hjálp til að reisa
bú. Auk þess samdi stjórnin við brezk
skipafélög um að flytja la-ndnámsmenn
yfir hafið fyri-r hálft gjald, en bætti svo
félögunum upp skakkann. Þess v-egna
var svo ódýrt að ferðast til Kanada á
þeim árum. Gufuskipafélögin kepptust
um að fá sem flest-a farþega, og þess
vegna höfðu þau umboðsmenn eða út-
flutningsstjóra í hverju landi, en auk
þess mun stjórnin hafa haft einn aðal-
-umboðsmann fy-rir hvert land, og átti
hann að sjá um að landar s-ínir væru
hvattir, m-eð öllum ráðum, til þess að
flytjast vestur.
Fyrsti umboðsmaður hér í Reykjavík
mun hafa verið Guðmundur Lambert-
sen kaupmaður, sem átti heima í
Skraddarahúsinu við Aust-urstræti, þar
sem ísafold er nú. Hann hafði svo sína
umboðsmenn á öllum útflutningshöfn-
um úti um land. Hann var umboðs-
maður Allan-skipafélagsinis. f skýrslu,
sem hann hefir samið um Vesturheims-
ferðir 1873, s-egir ha-nn að á sínum veg-
um hafi 268 farið, þar af 166 frá Akur-
eyri. Úr Reykjavík, Gullbringu- og
Kjósarsýslu segir hann að fa-rið hafi
42 (27 fullorðnir og 15 börn). Meðal
þeirra va-r Þorvaldur Stephensen verzl-
unarstjó-ri og bæjarfulltrúi með konu og
4 börn. Hér varð hið sama ofan á eins
og alltaf síða-n, að tiltölulega fluttust
langfæstir til Ameríku frá Reykj-avík
og Suðurlandi.
Mikill áróður var þegar ha-finn hér
á landi að spana menn til að flytjast
vestur. Var þá mikið hamrað á því, að
ísland væri óbyggilegt, hér væri ekki
annað en kuldi og kröm, og hér ætti
æskan -enga framtíð fyrir sér, en í
Amerík-u væri gull og grænir skógar, og
hverjum dugandi manni vís velgengni
og auður. Þessi áróður gróf um sig, eins
og -eðlilegt var eftir langan harðinda-
kafla. Hundruðum saman hugðu m-enn
á að „flýja“ la-nd — ekki vegna sjálfra
sín, heldur vegna framtíðar barnanna
sinna. Þeir v-íluðu ekki fyrir sér að
koma tómhentir og blásnauðir til hins
fyrirheitna lands.
Þegar svo var komið fannst góðgjörn-
um og athugulum mönnum sem hér
væri um feigðarfla-n að ræða. Menn
æddu héðan fyrirhyggj ula-ust, og eng-
in von var til þess að þeir gætu kom-
izt h-eim aftur, til þess höfðu þeir ekki
fé, enda kostaði fargjaldið heim aftur
rúmlega helmingi meira en fargja-ldið
vestur um haf. Og svo ofurseldu þeir
s-ig geðþótta „a-genta“ og skipafélaga
hvernig með þá væri farið. Þótti því
nauðsyn til bera, að reyna að tryggja
öryggi þeirra eftir því -sem við yrði
komið. Voru þá sett „Lög um tilsjón
með flutningum á þeim mönnum, sem
flytja sig úr landi í aðrar heimsálfur“
(14. jan. 1876). Helztu ákvæði þeirra
laga voru þessi:
•— Enginn má koma fram sem útflutn-
ingsstjóri, nema þegar -hann hefir feng-
ið sérstakt leyfi til þess. Leyfi v-erður
aðeins veitt mönnum sem hafa óflekkað
mannorð, eru fulltíða og búsettir á fs-
landi. Sé leyfið vanbrúkað, einkanlega
ti-1 þess að tæla menn til útflutnings
með ósönnum fortölum, getur yfirva-ld
það, sem hefir veitt leyfið, tekið það
aftur, hv-enær sem vera skal. — Lands-
höfðingi emn getur veitt 1-eyfi til þess
að flytja útfara frá íslandi í aðra-r
heimsálfur. Áður en leyfi er veitt,
getur hann heimtað það veð, sem ha-nn
telur na-uðsynlegt til tryggingar útför-
unum. Veðið sé 6000 krónur og -allt að
20 þús. krónum. — Án skriflegs sam-
þykkis lögregl-ustjóra á hverj-um stað,
má eigi afgreiða útflytjendaskip til út-
siglingar.
Svo koma ákvæði um meðferð á
fólki á leiðinni: Rúm það, er hv-erj-
um farþega er ætlað á skipi, má eigi
vera minna en 12 f-erfet uppi, en 30
ferfet niðri í skipi. Sérstök sv-efnher-
bergi séu höfð fyrir ógiftar konur og
önnur fy-rir ókvænta menn, og skal það
ekki ha-ft saman. — Útflutningsstjóri
skal gera skriflegan samning við hvern
útflytjanda, og sé þar skýrt frá burt-
fararstað, hvert hann skuli fluttur og
fyrir hvaða gjald, hvenær hann eigi að
1-eggja á stað o. s. frv.
IV ú vildu ýmsir gerast löggiltir
útflutningsstjóxar, því að það var orðinn
gróðavegur. Sigmundur Guðmundsson
prentari gerðist umboðsmaður Anchor-
skipafélagsins og félagið setti 16.000 kr.
tryggingu í Landmandsbank-en í Kaup-
manna-höfn. Egill Egilsson borgari gerð-
ist umboðsmaður Hend-erson Brothers
útflutningsfélags í Glasgow. Sigfús Ey-
mundsson náði undir sig umboði Allan-
skipafélagsins. W. G. Spence Paterson í
Hafnarfirði gerðist umboðsmaður
Thomsons-skipafélagsins. Þorgrímur
Guðmundsson kenn-ari og fylgdarmaður
mun s-einastur hafa fengið viðurkenn-
ingu sem útflutningsstjóri. Fleiri kunna
þeir að hafa verið.
Eftir að lögin komu, gerðu útflutn-
ingsstjórar skriflegan samning við
hv-ern vesturfara, og má hér geta þess,
að í Þjóðskjalas-afni er geymdur stór
bunki af þéssum samningum, en þeir
ha-fa aldrei verið skrás-ettir, og þyrfti
það þó að gerast. 1 samningi Allan-fé-
lagsins stendur, að farþegum sé ætlað
„þriðja pláss á gufuskipi og sama pláss
á járnbraut. Flutningu-r á dóti 10 ten-
ingsfet fyrir hvern fullorðinn, hálfu
minna fyrir barn. Farþegar fæði sig
sjálfir frá ísla-ndi til Englands; heitt
vatn og aðgangur að eldi veitist ef
þarf; eftir komu til Englands og með-
an þar er tafið, veitist hæfilegt fæði
og herbergi; gott og nægilegt fæði, svo
soðið sem ósoðið, á leiðinni frá Eng-
la-ndi til lendingarhafnar, og eins með-
ul og læknishjálp án borgunar." (Farið
kostaði 90 kr. fyrir fullorðinn karl-
mann til Quebec, en 130 kr. til Winni-
peg).
Sjálfsagt hafa útflutningslögin orðið
v-esturförum að nokkru gagni, þeir hafa
sætt betri meðferð en áður var á leið-
inni vestuir. Og einu sinni var að
minnsta kosti gripið til veðsins, sem
Allan-skipa-félagið hafði la-gt inn í Pri-
vatbank-en í Kaupmannahöfn. Er sú
sa-ga til þess:
Sumarið 1887 söfnuðust um 300 vest-
urfarar saman á Borðeyri, en þangað
hafði þeim verið stefnt á ákveðnum
degi, er skip skyldi kom-a að sækja þá-
En skipkoman d-róst í 7 vikur, og all-
an þenna tíma urðu þeir að dveljast
þarna húsnæðislausir, félausir, og ekki
með annan ma-t en nestið, sem átti að
endast þeim yfir hafið til Englands.
Að sjálfsögðu kom upp allmikill kurr
í liðinu út af þessari meðf-erð. Kröfð-
uist þeir þess að fá einhverjar miska-
bætur. Sigfús Eymundsson borgaði þeim
þá 10 krónur hverjum, en þeir vildu
fá eigi minna en eina krónu hver fyrir
hvern dag, sem þeir urðu að bíða. Þeir
sneru sér nú til landshöfðingja, en var
bent á, að þeir yrðu að senda kæruna
til næsta konsúls Danakonungs (og þá
í Leith) sa-mkvæmt útflutningslögun-
um. Þeir skrifuðu nú konsúlmun og fó-r
bréfið á undan þeim, svo að þeir áttu
von á honum um borð í skipið í Leith.
En svo er að sjá, sem skipafélagið ha-fi
fengið veður af þessu og viljað losna
við nuddið í þeim, því að þegar er til
Leith kom, voru þeir reknir frá borði
upp í járnbrautarlest, sem fór með þá
til Gla-sgow, og er þangað kom, lá þar
skip ferðbúið og þei-r voru reknir út I
það, svo að þeir gátu ekki náð í konsúl-
Samtals fóru 2713 tslendingar vestur á sjö árum, frá 1873 til 1880. Það var ekkl
frá miklu að hverfa um þetta leyti og „agentarnir“ gylltu mjög fyrir mönnum
möguleikana vestra. Hér er íslenzkt sveitafólk í kaupstaðarferð um þetta leytL
25. júní 1967
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 9