Lesbók Morgunblaðsins - 09.07.1967, Blaðsíða 12

EITT TUNCUMÁL
FYRIR ALLAN HEIMINN
Eftir dr. Mario A. Pei, prófessor
í rómönskum málum við
Columbia University í N.Y.
Þorsteinn Þorsteinsson þýddi
III. Framtíðaiiausnin
4. Aðstaða aðalkeppinautanna í
nútíð og framtíð.
Enska gagnvart rússnesku. —
Hefur kínverska nokkrar líkur? —
Endurreisn frönsku og þýzku. —
Tilkall spænsku og ítölsku. — Hvað
xun smærri málin? — Klassisku
málin og gervimálin. — Er vak-
andi meðvitund um þörfina?
Heimurinn verður áreiðanlega
ekki í vandræðum með frambjóðendur í
alþjóðamálsstöðuna, þar sem þjóðtung-
urnar eru taldar 2S00 og gervimál 600
eða fleiri.
Svæðatungumál samkvæmt uppá-
stungu Stalíns eru aðeins viðurkenning
á núverandi ástandi, en engin lausn á
vandamálinu. Samband svæðatungu-
mála, eins og Thommeret gerði ráð fyr-
ir, er jafnófullnægjandi, en eykur erfið-
leikana með lærdómi þriggja eða fjög-
urra mála. „Monde bilingue“ (tvítungna-
kerfið), sem byggt er á ensku og frönsku
(eða einhverjum tveim tungumálum,
sem kosin væru) gæti verið ágætt fyr-
ir mælendur á þessar tungur, en fyrir
alla aðra yrði það tvöföld byrði af mála-
lærdómi og mundi lenda í þriggja
tungna aðstöðu, en það er of mikið
heimtað, að nokkur læri til fullnustu
meir en eitt mál auk móðurmálsins.
Ef leysa á úr þessum vanda fljótt og
vel, verður heimurinn að velja eitt ein-
asta mál, þjóðtungu eða gervimál, til
þess að greiða fyrir alþjóðlegum við-
skiptum og vísa því til stöðu við hUð
hverrar þjóðtungu í hverju landi. Hvaða
tungumál á það að vera?
rátt fyrir hinn mikla fjölda þjóð-
tungnanna er víst engum vafa bundið,
að einungis örfá þeirra mundu koma
verulega til álita af lýðum heims. Þó
er ekki loku fyrir það skotið, að eitt-
hvert lítilsmegandi mál geti náð tölu-
verðu fylgi við sambræðslu vegna and-
úðar gegn stórmálunum, líkt og kem-
ur fyrir á stjórnmálafundum („dark
horse“). Og þrátt fyrir hinn mikla fjölda
gervimála, sem stungið hefur verið upp
á, eru ekki nema tvö eða þrjú, sem
hafa náð svo mikilli hylli að þau þekk-
ist, að minnsta kosti að nafni, utan
nánasta umhverfis höfunda þeirra.
í fremstu röð eru enska og rússneska
vegna yfirburða á sviði stjórnmála, her-
mála og efnahagsmála. Kínverska, tunga
mesta mannfjölda á jörðinni hlýtur lika
að koma til álita, franska, áður tunga
erindrekstrar milli ríkja og alþjóða-
menningar, þýzka, að mælendafjölda og
einnig að öðru leyti höfuðtunga norð-
urálfu, spænska, tunga mikils hluta hins
nýja heirns, ítalska, tunga söngs og
lista — öll þessi mál geta vísað í margt
sér til stuðnings. Vér megum auðvitað
heldur ekki gleyma stórtungum austur-
landa, svo sem japönsku, hindústaní,
indónesísku og arabísku, en það mælir
gegn þeim, að þær eru ekki dreifðar
um víða veröld. Öll þessi mál, einkum
þó forustutungurnar tvær, enska og
rússneska, sæta töluverðum andbyr
vegna alþjóðlegrar tortryggni og ásak-
ana um menningarlega yfirdrottnunar-
stefnu. Þetta gæti orðið til þess að
greiða götu lítt þekktum smátungum,
sem eru óskyldar stórtungum og því
ekki hugsanlegt að ásaka um menning-
arlega yfirdrottnun.
Af gervimálunum eru aðeins tvö, sem
geta talið sér til gildis nokkurn árang-
ur og almennar viðtökur. Það eru esper-
anto ásamt afbrigðum hennar og niðjum
svo sem ido, og svo interlingua.
að er litlum vafa bundið, að
á alþjóðlegum tungumálafundi mundi
við fyrstu atkvæðagreiðslu atkvæði
fulltrúa enskumælandi landa falla á
ensku, en það verður aðeins leitt getum
að því, hve margir fulltrúar sem ekki
mæltu á enska tungu mundu veita þeim
liðveizlu. Enska befur sýnt mikinn mátt
til þess að ná fösturn tökum í svo að
segja öllum löndum, en jafnvel þótt
útbreiðsla hennar haldi áfram að auk-
ast á ýmsum svæðum, þá sjást merki
um undanhald annars staðar, ekki að-
eins bak við jámtjaldið. Mexíkó og
önniur latnesk-amerísk lönd amast við
of mörgum enskuhreiðrum. Frönsk blöð
mótmæla innrásum enskra orðtækja,
svo sem „living-room“, „week-end“ og
„knock-out“. Rússland neyðir fylgiríki
sín til þess að taka upp kennslu í
rússnesku í stað ensku áður. Filipps-
eyjar, Suður-Afríka og ísraelsríki eru
smám saman að afnema ensku sem
ríkismál.
Þær fregnir sem berast frá Asíu eru
ekki sérlega uppörfandi fyrir ensku sem
alþjóðamál. Á Bandung-ráðstefnunni
var að vísu enska notuð sem aðal-
tungumál, en Ceylon leggur niður ensku
sem ríkismál og tekur upp singhales-
isku og tamíl í staðinn, og Pakistan tek-
ur upp úrdú og bengalí í stað hennar.
Indland leggur ekki aðeins niður ensk
veganöfn heldur tekur hindí upp í
stað ensku í framhaldsskólum, þrátt fyr-
ir meðmæli Nehru’s með því að halda
áfram að nota ensku þar sem það get-
ur orðið til léttis. Jafnframt lækkar
tala fréttablaða sem gefin eru út á
ensku í Indlandi niður fyrir tölu þeirra
blaða sem gefin eru út á hindí.
Samt sem áður er ennþá lögð meiri
stund á ensku heldur en önnur mál í
menntaskólum og háskólum í svo að
segja öllum löndum hins vestræna
heims. Það er e.t.v. ýkjur, sem stóð í
júgóslavnesku 'blaði, að með ensku
mætti gera sig skiljanlegan fyrir 600
milljónum manna, en sú tala er þó lík-
lega ekki mjög langt frá réttu lagi.
Rússneska er vissulega í uppgangi.
Fyrir ekki mörgum árum náði hún ekki
til meir en rúmlega helmings íbúa Sov-
étsambandsins, en nú þenur hún sig út
í allar áttir, um fylgiríkin og til austurs.
En rússneska mætir fjandskap og mót-
spyrnu við jaðra heims kommúnista.
Henni hafa hlotnast tUtölulega fáir nem-
endur á Vesturlöndum, og svo að segja
enginn utan yfirráðasvæðis kommún-
ista mundi hirða um að mæla með
henni sem alþjóðamáli.
Þótt aðstaða frönsku hafi töluvert
versnað upp á síðkastið er hún samt
ægilegur keppinautur. Frönsk menning
er í miklu áliti og vald erfðavenjunnar
er mikið. Einnig getur franska gegnt
hlutverki nokkurs konar brúar milli
austurs og vesturs, því að hvorki mundu
unnendur ensku né rússnesku hafa eins
magnaða óbeit á henni og hvorir þeirra
á tungu hinna. Þó að franska geti ekki
stært sig af jafnhárri mælendatölu og
sumar aðrar þjóðir, þá er hún samt
móðurmál nærri 70 millj. manna, en
er einnig töluð reiprennandi af millj-
ónum manna að auki, sem njóta þess
álits að vera menntuðustu mennirnir í
landi sínu. Það hefur á síðari árum
komizt í tízku meðal formælenda
frönsku að tengja kerru sína við upp-
rennandi stjörnu enskunnar og mæla
með nokkurs konar enskfrönsku tví-
tungnakerfi. Það mundi líklega frem-
ur veikja heldur en styrkja aðstöðu
þeirra, því að í hverri slíkri samein-
ingu mundi enskan verða drottnandi
aðilinn, og kommúnista heimurinn sem
hugsanlegt væri að fengist til þess að
fallast á frönsku eina, mundi vera jafn-
illa við samveldi ensku og frönsku eins
og við . ensku eina.
Aðstaða annarra stórtungna mót-
ast mjög af því, sem færa má þeim til
foráttu. Spænska er fyrst og fremst.
vesturálfumál (eins og portúgalska), en
hinar miklu menningarerfðir þýzkunnar
og ítölskunnar eru faldar í skugga hins
stjórnmálalega, hernaðarlega og efna-
hagslega vanmáttar þjóðanna sem talar
þessi mál. Asíumálin miklu, kínverska,
japanska, arabíska, hindústaní og indó-
nesíska eru utan við aðalathafnasvið
veraldar, að minnsta kosti nú sem stend-
ur, og allar eru þær, nema japanska,
bagaðar af mjög almennu ólæsi og
skiftingu í margar frábrugðnar mál-
lýzkur.
Vegna óviðráðanlegs ósamkomulags
um stórtungurnar er hugsanlegt að
sameining gæti orðið um eitthvert af
smærri tungumálum, en valið á því
mundi verða geysilegum vandkvæðum
bundið. Allmörg af þessum málum
mundu verða fyrir því ámæli að vera
hliðholl þeim stórtungum sem þeim
eru skyldar, og mæta því fullkominni
andspyrnu annarra stórtungna. Nor-
rænu málin og hollénzka mundu verða
sökuð um að draga taum germönsku
stórtungnanna ensku og þýzku, smærri
slafnesku málin mundu hallast að
rússnesku og smærri Asíumálin geta
fallið undir umráðasvæði kínversku,
indversku, indónesísku eða arabísku.
Mál eins og finnska, tyrkneska eða ung-
verska, sem eru fulltrúar lítilla tungu-
málaflokka, er enginn mundi saka um
hneigð til yfirdrottnunar, gætu ef til
vill haft einhverjar líkur. Ennfremur
má nefna mál Ameríku-indjána, Afríku-
negra og Suðurhafseyjamál, en að gera
eitthvert þeirra að almennu viðskipta-
máli fyrir menninga.rþjóðir heims mundi
vera geysierfitt viðfangsefni, en þó ekki
óviðráðanlegt.
]\íeðal gervimálanna eru mörg
ágætlega hæf, en það er óneitanlegt að
nú eru aðeins tvö þeirra, esperanto (eða
afbrigði hennar) og interlingua, sem
njóta nokkurrar lýðhylli og fylgis.
Á alþjóðafundi esperantista í Osló
voru um 1600 hluttakendur frá 32 lönd-
um*. Mælendur á esperanto um allan
heim munu vera nálægt hálfri milljón
(þó er sagt, að um átta milljónir muni
hafa einhver kynni af málinu) og
esperanto er kennt að minnsta kosti í
625 skólum um allan heim. Esperanto
hefur verið notuð sem mál innrásar-
hers ,,fjandmanna“ við heræfingar
Bandaríkjahers, útvarpssendingar á
esperanto frá Evrópulöndunum aðeins
eru meir en 50 mánaðarlega. Meir en
7500 bækur, þýddar eða frumsamdar
eru fáanlegar á málinu og auk þess
rúmlega 100 tímarit. Frímerki á esper-
anto hafa verið gefin út í fjórum lönd-
um og leyft hefur verið að nota málið,
eins og latínu, í símskeytum milli landa.
í Bcindaríkjunum og Bretlandi hefur
esperanto verið reynd í skólum sem
undirbúningur undir nám erlendra
tungumála, og tUraunin heppnaðist, því
að unglingarnir, sem æfingu höfðu feng-
ið í esperanto, reyndust betri í þeim
tungumálum sem þeir hófu síðar nám
í heldur en þeir sem ekki höfðu fengið
þá æfingu. Sem merki um lýðhylli es-
perantomálsins má geta þess, að skoð-
anakönnun Gallups í HoUandi og Nor-
egi sýndi, að esperanto gekk næst ensku
um fylgi fólks við val alþjóðatungumáls.
Interlinqua, sem er miklu síðar kom-
in fram á sjónarsviðið, virðist njóta
hylli vísindamanna og tæknifræðihópa,
er telja málið einkar hentugt fyrir
prentaðar ritgerðir til þess að láta
ganga milli sérfræðinga á sama sviði.
Ljóst dæmi um þetta gafst nýlega í
Waishington á annarri heimsráðstefnu
um hjartasjúkdóma, þar sem 2200 full-
trúum frá 50 þjóðum kom saman um,
að þeir hefðu átt í litlum sem engum
erfiðleikum um að skUja gervimálið, að
minnsta kosti á prenti.
Meðal gervimálanna er, eins og meðal
þjóðtungnanna, fjöldi mála sem hvert
fyrir sig hafa aðeins örfáa formælendur.
Og á heimstungumálaráðstefnu, sem
ætti að velja eitt tungumál, þjóðtungu
eða gervimál, til þess að vera alþjóða-
tungumál framtíðarinnar, er það jafn-
vel ekki óhugsandi, að einhver fulltrú-
inn vildi reisa upp frá dauðum Volapúk
eftir Schleyer, Solresol eftir Sudre,
Latíno sine flexione eftir Peano eða
jafnvel hinar gleymdu hugsmíðar eftir
Wilkins biskup eða samtíðarmenn hans.
T ími til umræð na, ráðagerða,
rannsókna og sköpunar er umliðinn.
Þörfin er aðkallandi. Heimurinn nú á
dögum þarfnast ekki meiri fágunar á
þeim kerfum, sem til eru, heldur út-
valning eins af hinum mörgu, sem eru
fyrir hendi. Ráðagerðirnar hafa staðið
yfir í fjórar aldir. Það er nú kominn
tími til framkvæmda.
Eins og glögglega hefur komið í ljós
við kannanir Gallups og annarra, þarfn-
ast mannkynið tungumáls, sem það geti
allt notfært sér sameiginlega. AUar
þjóðir heims þarfnast þess til þess að
geta betur kynnst hver annarri, því
að þær finna til hins mikla skyldleika,
þrátt fyrir allt sem aðskilur þær. Þær
þarfnast þess til þess að vandamál lífs-
ins verði auðveldari viðfangs og að
einum af stærstu steinunum verði rutt
úr vegi virkra samskipta. En umfram
allt þarfnast þær þess vegna bama
sinna, sem eiga að lifa í heimi fram-
tíðarinnar, þar sem fjarlægðir og aðrar
slíkar tálmanir standa ekki í vegi fyrir
samskiptum manna, og þar sem fólk
af mismunandi kynflokkum, þjóðerni
og siðvenjum neyðist til miklu nánara
samneytis og verður að gera sig skiljan-
legt fljótt og auðveldlega.
Hvers vegna á að fresta málinu
lengur? Hvers vegna á að bíða eftir
meiri umbótum á þvi, sem ekki verður
umbætt gjörsamlega, mannlegri tungu?
* Esperantoíundurinn í Oslo var hald’nn
1952, Frá 1905—65 h,afa verið haldnir 50 alþjóða-
fur.dir á esperanto víðsvegar um lönd, hinn
síðasti i Tokíó í Japan 1965. I’ar voru hlut-
takendur uim 1700 frá 45 löndum (Þýð.).
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
9. júlí 1967