Lesbók Morgunblaðsins - 08.10.1967, Blaðsíða 11

S veinn var tvíkvæntur. Fyrri kona
hans var Jórunn Steinunn Sæmunds-
dóttir JÓnssonar bónda í Haganesi og
konu hans, Bjargar Jónsdóttur, prests
að Undirfelli. Þau eignuðust 3 börn
sem upp komust, Svein, Valgerði Guð-
rúnu og Björgu. Jórunn dó árið 1903. Síð
ari kona Sveins var Hólmfríður Sig-
tryggsdóttir Jónatanssonar, bónda að
Framnesi í Blönduhlíð og konu hans,
Sigurlaugar Jóhannesdóttur. Þau eignuð-
ust 5 börn. Sigurlaugu, Jórunni, Pál,
Rannveigu og Jóhannes. Með Hólmfríði
bjó Sveinn í Felli um 30 ár, eða þar til
hann dó, 16. júní 1936.
Sveinn var ekki talinn sérstakur bú-
höldur, til þess hneigðist hugur hans of
mikið til sjávar og smíða. En hann var
svo heppinn, a'ð eignast Fell. Það bregzt
sjaldan beit í Hrolleifshöfða. En langt
er að ganga niður að sjó þar sem féð
hélt sig, eða um einnar klst. gangur.
Lítið er að átta sig á þegar slétt er yfir
allt af fönn, en þessa leið fór Sveinn
æ'ði oft í svarta stórhríðum, en aldrei
heyrðist að honum hefði skeikað um átt-
ir.
Ef segja mætti að Sveini væri áfátt um
búhneigð, þá var það almæli, að hús-
freyjur hans hefðu borið nokkuð af hita
og þunga dagsins af búskapnum.
S veinn var líka nokkuð bundinn
við störf utan síns heimilis. Hann var
hreppstjóri Fellshrepps frá 1899—1935.
Oddviti frá 1901—1906. Sýslunefndar-
maður frá 1924—1925. Auk þess var
hann kirkjubóndi í Felli allan sinn bú-
skap, símastöðvarstjóri frá því að sími
var lagður. Jörðin liggur í þjóðbraut,
og var því alltaf mjög gestkvæmt á
heimilinu, en eins og fyrr segir kunni
Sveinn því vel. Á síðustu árum í búskap-
artíð Sveins voru tímar orðnir breyttir.
Það var orðið vont að fá vinnufólk, en
Fell er fólksfrek jörð, ef nýta á hana
til fulls. Einyrkjabúskapurinn varð því
of erfiður, jafnvel þó að oftast væri eitt-
hvað af börnunum heima. Sjósókn var
hætt með öllu og margt blés á móti þess-
um stórbrotna víkingi. Stundum kom
þetta fram í ergelsi og kala til nábú-
anna. Þó var hann alltaf sami höfð-
inginn heim að sækja, og vildi sízt láta
á því bera a'ð hallaði undan fæti. Það
var ekki að hans skapi að láta bugast
eða láta bera á því sem miður fór.
Ég hitti Svein ekki löngu áður en hann
lézt. Líkaminn hafði hrörnað en skapið
virtist svipað. Hann tók upp í gráa
skeggið og greiddi það niður með fingr-
um sínum. Við vorum líka að tala um
uppáhalds umræðuefni hans, sjómennsku
og sjósókn.
B. J.
ÁRNI ÓLA
Framhald af bls. 6
verjast. Verzlunarleyfi þess var miðað
við 20 ár, en það gafst upp 1774. Tók
konungur þá aftur við verzluninni (og
iðnstofnunum), en þá voru iðnstofn-
anirnar komnar á fallanda fót og réttu
aldrei við eftir þa'ð.
(jTeta má þess, að á þessu timabili
voru reist nokkur steinhús hér á landi og
standa öll enn. Viðeyjarstofa var reist á
árunum 1754—1759, Nesstofa og Bessa-
staðastofa reistar á árunum 1760—62,
Hólakirkja á árunum 1760—63, og tugt-
húsið í Reykjavík (nú Stjórnarráð) reist
á árunum 1759—1764. Og svo var hafin
smíð á Landakirkju í Vestmannaeyjum
og Bessastaðakirkju í lok tímabilsins.
Árið 1763 var fálkahús konungsins,
sem staðið hafði á Bessastöðum, flutt til
Reykjavíkur. Hús þetta var úr einfaldri
múrbindingu og með tvöfalda boið-
Skálholt eins og staðurinn leit út nokkrum áratugum áður en þar hrundi hvert hús í jarðskjálfta.
klæðningu. Það var sett niður á sjávar-
kambinum þar sem nú er austurendi
verzlunarhúss O. Johnson & Kaaber og
var talið eitt af húsum kóngsverzlun-
arinnar. Hin verzlunarhúsin voru þá í
Örfirisey og var það skylda leiguliða
konungs að bera fálkana frá fálkahúsinu
út í eyna, þegar skip var komið að sækja
þá. Auk þess urðu leiguliðar að leggja
til hey handa nautgripum þeim, sem
ætlaðir voru fálkunum til fó'ðurs á leið-
inni út. En svo er að sjá, að fálkarnir
hafi verið ærið þurftarfrekir. Árið 1760
var smalað saman á Mosfellsheiði 12
nautum, þrevetrum og eldri handa fálk-
unum, og árið 1761 var Brynjólfi Sig-
urðssyni, sýslumanni í Árnessýslu, boðið
að senda 24 naut, þrevetur og eldri suð-
ur til Gufuness handa fálkunum.
Óaldarárin 1777-1785
etta tímabil vai’ð íslenzku þjóð-
inni þungt í skauti vegna harðinda og
náttúruhamfara, og eitt af verstu áföll-
um, sem yfir landið hafa dunið. Frásögn
af því verður ef til vill skilmerkilegust,
sé hverju ári lýst sérstaklega, enda þótt
það verði gert í stuttu máli.
1777. — Veturinn var ekki slæmur,
oftast frost og bjartviðri. En vorið var
kalt og sumar þurrviðrasamt framan af,
svo að grasvöxtur varð enginn. Um
miðjan slátt hófust úrkomur, en síðan
gekk á með stórrigningum og fannkomu
er á lei'ð. Heyskapur varð því mjög bág-
borinn. Ekki varð haustið betra, þá voru
stormar og stórhríðar, svo að snemma
varð jarðlaust. Lóguðu þá margir Norð-
lendingar kúm sínum vegna heyskorts.
Fiskafli var góður fyrir sunnan og vest-
an, en í Múlasýslum fékkst ekki bein
úr sjó. Brugðu þá nokkrir á það ráð,
fyrir forgöngu prestsins á Hofi í Vopna-
firði að fara skrei'ðarferð vestur í Þing-
eyjarsýslu og Eyjafjarðarsýslu en það
hafði aldrei áður skeð í manna minnum.
Var gjaldeyrir þeirra ull og smjör, til-
búin föt og fjallagrös. Þetta heppnaðist
svo vel, að nokkrar slíkar skreiðarferðir
voru farnar á næstu árum.
1778. — Vetur var ekki mjög harður á
Austurlandi, en hinn harðasti fyrir
norðan og vestan. Þá drápust 100 kýr í
Eyjafir’ði úr hor, og hestar þó tiltölulega
miklu fleiri. Eins varð stórfellir á fé
og hestum í öðrum sýslum, einkum Þing-
eyjarsýslum. Þá lá snjór á túnum sums-
staðar nyrðra fram til 20. júlí. Sumar
varð mjög slæmt, gekk á með kafaldi og
krapaéljum framan af, en síðan látlaus-
ar rigningar. Hinn 23. september kyngdi
niður snjó, svo að fé fennti víða, en
fólk sem var á grasafjalli komst naum-
lega til byggða, og varð þó tvennt úti.
Norðlendingar komu ekki til Alþingis
þetta sumar. Óveðrahamurinn hélzt al-
veg fram að nýári. Hey voru bæði lítil
og skemmd og lóguðu menn því meira
en þeir höí'ðu ætlað sér.
1779. — Veturinn var svo snjóléttur,
að norðanlands var farið til grasa á
Þorra og Góu. Vorið var áhlaupasamt
og varð þá mikill fellir á sauðfé og
hrossum og nokkrir menn dóu úr hungri.
Mánuði eftir páska gerði svo mikla hríð
og snjókomu á Rangárvöllum að þar
fennti 11 hesta til dauðs, en 30—60
kindur á mörgum bæjum. Sumarið var
mjög illviðrasamt og skemmdust hey
mjög, fúnuðu eða brunnu. Ekkert hey
var komið í garð í Bar’ðastrandarsýslu
um höfuðdag. Fiskafli brást alls staðar
og hófust nú sóttir mannskæðar. Dóu 34
úr taksótt í einni sýslu, og svo gekk
svonefnd „farsótt" í ungbörnum, svo
eigi lifði nema um þriðjungur þeirra.
Tók nú að aukast vergangur og um-
ferð öreiga.
1780. — Vetur var allgóður framan af,
en með Góu gerði kulda og umhleyp-
inga. Um sumarmálin gerði austanstorm
og stórhríð, sem stóð látlaust í sex dæg-
ur um land allt. Urðu þá miklir fjár-
skáðar; hrakti fé í sjó á Vestfjörðum, en
fennti annars staðar. Var þá jarðlaust
öllum skepnum til fardaga og hestis var
á öllu Lagarfljóti í maílok. Nyrðra og
eystra lá snjór víða á túnum fram að
Jónsmessu. Sláttur hófst ekki fyrr en í
ágúst. Síðan gerði óþerra mikla allt að
veturnóttum og hröktust hey, svo að
sumu sem komið var í garð, varð að
moka út aftur, og fram á jólaföstu voru
menn að draga saman marghrakin hey.
Var alls staðar mikill bjargræðisskort-
ur, því að kýr gerðu litið gagn, en sauð-
fé hafði nú verið skorið niður um mik-
inn hluta landsins. Sauðfé það, er bænd-
ur höfðu fengið í staðinn var fátt og
flest ungt, og vegna þess að það var
óhagvant, var lítt hægt að beita því.
Óöld var mikil um allt land og um vor-
ið höfðu nokkrir menn fallið úr hor
undir Eyjafjöllum. Nú var svo komið, áð
jafnvel þeir, sem verið höfðu góðir
bændur á fyrra harðindatímabilinu og
hjálpað mörgum, áttu nú við ramman
reip að draga. Fiskafli var misjafn og
skemmdist fiskur víða af votviðrum. Of-
an á þetta bættist svo allskonar krank-
leiki um haustið svo að heilsufar var
með langversta móti.
1781. — Þá var vetur sæmilegur
eystra, en mjög harður syðra og vestra
Dó margt fólk um vorið úr hungri og
kröm í Vestmannaeyjum, Flóa (einkum
Eyrarbakka), Borgarfii’ði og undir
Jökli. Gekk þá og landfarsótt og maga-
veiki í börnum og gamalmennum og
varð skæðari vegna þess, að nú skorti
mjólk og holla lífsbjörg. Við sjóinn
reyndu menn að bjargast við hrá söl og
önnur fjörugrös, en margir lifðu á illa
möluðu og strámiklu byggi, er þeir suðu
í sjó eða vatni og gerðu af grauta.
Fiskur kom seint, en nokkuð aflaðist af
háfi, og átu menn hann blautan upp úr
sjónum. Hafís kom um vorið og sögðu
menn að honum hefði fylgt óhollusta
íyrir skepnur, enda féll þá tiltölulega
margt fé. 1 maí gerði stórhríð og dráp-
ust þá 19 kýr á bæjunum meðfram
Varmá í Ölfusi, og margar drápust ann-
ars staðar. — Á þessu vori flosnuðu
margir upp, fluttust í verstöðvarnar og
settust þar í búðir, en þar beið þeirra
eigi annað en hungurdauði. Það er nefnt
sem dæmi um vanhöld á búpeningi þetta
ár, að í Snæfellsnessýslu, þar sem meira
var treyst á sjóinn en landbúnað, féllu
260 kýr, 4355 sauðkindur og 334 hestar.
Þar löskuðust líka í stormum og brotn-
u'ðu 43 skip, og varð mönnum því örð-
ugra um að bjarga sér, er þeir gátu ekki
stundað sjóinn. Á þessu ári dóu 926
fleiri en fæddust í Skálholtsstifti, en 63
í Hólastifti. Varð manndauðinn mestur
í verstöðvunum í Árnessýslu, Gull-
bringusýslu og Snæfellsnessýslu, en fyrir
norðan drap landfarsóttin 45 í einni
sýslu, og nokkrir (10) dóu úr hungri.
Vorvertíð brást syðra og vestra, en
Eyjafjörður fylltist af síld og var henni
ausið upp.
1782. — Vetur var harður fyrir norðan
fram á Einmánuð. Hafísinn kom á Góu
og fyllti alla firði fyrir norðan og austan.
Lá hann fyrir Austfjörðum fram í sept-
ember, og þótti eindæmi. Þá var sumarPð
svo kalt að á Hundadögum voru aðeins
tvær nætur frostlausar. Varð því mikill
grasbrestur. Vetur lagðist að í september
með stórhríðum og fennti þá fé eystra.
Þá var kúm fækkað á hverjum bæ á
Norðurlandi og Austurlandi, enda voru
flestar kýr þá kálflausar vegna þess hve
þær höfðu átt illa ævi. — Fiskafli varð
nokkur syðra og vestra, en í Borgarfirði
eystra kom enginn uggi á land og hafði
slíkt aldrei skeð í manna minnum. —
Svo voru vetrarfrostin mikil norðan
lands, a'ð um krossmessu á vori var
gengið á ísi frá Reykjaströnd út í Drang-
ey, og var þá flest fé í eynni dautt úr
hor og hungri.
1783. — Vetur var harður og áfrera-
samur fram í apríl. En þá kom bati er
bjargaði, svo að menn misstu ekki allan
búpening sinn, en það fé, sem lifði var
mjög magurt og varð gagnslítið. En um
sumarið tóku Lakagígar að gjósa, og hef-
ir það gos oftast verið nefnt Skaftár-
eldar. Séra Jón Steingrímsson á Prest-
bakka segir svo um upptök þeirra:
„Þann 8. júní, á Hvítasunnuhátíð, gaus
hér eldur upp úr afréttarfjöllum, sem
eyðilagði land, menn og skepnur með
sínum verkunum. Svo fljótur skáði kom
þá yfir skepnur, að laugardaginn áður
en pestin á kom, var frá kvíum og stekk
heim bornar 8 fjórðungsskjólur af mjólk,
en næsta laugardag 13 merkur. — Frá
12. ág. 1783 til 24. júní árið eftir, átti ég
engan mjólkurmat í mínu heimili. Pest-
in í loftinu var svo þykk, að ég vogaði
8. október 1967
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS H