Lesbók Morgunblaðsins - 08.10.1967, Blaðsíða 14
ÁRNI ÓLA
Framhald af bls. 12
A'ðalorsök sjúkdómanna var hin eitr-
aða móða frá Lakagígum og fæðuskort-
ur. Allir voru meira og minna veikir og
höfðu lítið mótstöðuafl gegn kvefi og
bólu. Mannfallið samsvarar því að 5.
hver maður hafi dáið í Reykjavík. Ef
til vill blöskrar mönnum ekki í fljótu
bragði að heyra eða sjá tölur, en ef þeir
athuga að mannfallið 1785 samsvarar
því að einhver „pest“ dræpi nú 16.000
manns á einu ári í höfuðborginni, þá má
vera að þeim finnist nóg um.
Af iðnstofnunum er það að segja, að
þær voru komnar á fallanda fót þegar
Almenna verzlunarfélagið gafst upp og
konungur tók við þeim og verzluninni.
Um mörg ár háfði þá ekkert verið hugs-
að um viðhald húsanna og voru sum
þeirra orðin léleg, en önnur fallin, og
á þetta einkum við um torfhúsin, því að
timburhúsin stóðu sig betur. Þó var
klæðagerð rekin þar öll þessi ár (1774—
84), en rekstrarhalli nam á þeim tíma
13.000 rdl.
Fyrstu árin sem konungur rak iðn-
stofnanirnar, var þar dansk-þýzkur for-
stjóri, sem Giese hét. Árið 1794 tók
Runólfur Klemensson við forstjórastöð-
unni og litlu seinna Þorkell Bergmann,
og var hann seinasti forstjóri þeirra.
Þegar verzlunin var gefin frjáls 1786,
var afráðið að selja öll húsin, þó með
því skilyrði, að klæðagerðin héldi áfram.
En enginn fékkst til að bjóða í fyrirtæk-
ið allt, og varð þá að ráði að selja eitt
og eitt hús á uppbóði. Fyrstu húsin voru
seld 1791 og síðan smátt og smátt. Og
um aldamótin má kalla að verksmiðj-
urnar liði alveg undir lok, eftir nær
hálfrar aldar fjárhagsbasl, lítinn skiln-
ing landsmanna, en nægan fjandskap af
hálfu einokunarinnar. En þrátt fyrir allt
urðu þær þjóðinni að miklu gagni og
voru upphaf að frekari viðleitni hennar
til sjáifsbjargar. Þó er það merkast við
sögu þeirra, að þær voru vísirinn að
höfuðborg Islands.
Landsnefndin fyrri, sem skipuð var
1770, vildi auka veg og gengi Reykja-
víkur með því,' að flytja þanga'ð biskups-
stól og skóla frá Skálholti og hún lagði
til, að þá skyldi breytt nafni staðarins
og hann kallaður Kristjánsvík upp frá
því, til heiðurs við konunginn. Þessum
tillögum hennar var ekki sinnt og aldrei
komst nafnbreytingin á, sem betur fór.
En biskupsstóll, dómkirkja og skóli flutt-
ust þó hingað frá Skálholti og réðu því
sérstök örlög.
J. jarðskjálftunum miklu 1784
hrundi Skálholtsstaður svo að segja til
grunna. Kom svo út konungsbréf 20.
apríl 1785 um að flytja skyldi biskups-
stól, dómkirkjuna og skólann til Reykja-
víkur og reisa þar hús handa þessum
stofnunum. Var samsumars byrjað á því
að reisa skólahús á Hólavelli, og skyldi
þar einnig reist hús handa kennurum,
en úr því varð aldrei. Þá var og rá'ð-
gert að reisa biskupssetur á Melshúsa-
lóð, en sú fyrirætlan komst aldrei lengra,
því að Hannes biskup sat kyrr í Skól-
holti til dauðadags. Dómkirkjunni var
ákveðinn staður þar sem hún stendur
enn, en ekki var byrjað á smíði hennar
fyrr en 1790.
Fleira átti að gera. Haustið 1785 lagði
Levetzow stiftamtmaður til, að reist yrði
gistihús í nánd við skólann. Þar áttu
ferðamenn a'ð geta leitað athvarfs, en
skólapiltar fengið fæði fyrir hóflegt
gjald. Þetta varð aðeins loftbóla og
hjaðnaði niður og aldrei var byrjað á
gistihúsinu. Skólinn átti sér heldur ekki
langa sögu. Húsið var sá gallagripur að
annað eins hefir ekki þekkzt hér um
slóðir. Var svo skólinn fluttur að Bessa-
stöðum 1805, en skólahúsið rifið. Af
dýdð Skálholtsstaðar, sem hingað skyldi
Bylgjur af gagnrýni um skólamál hafa risið víðs vegar,
og virðist fjölga, en ekki fækka. Þó hafa skólamál ekki
þá sérstöðu, sem ætla mætti. Mörg þjóðmál eru að veru-
legu leyti uppeldismál, önnur en skólamálin sjálf. Þjóð-
aruppeldi er stór heild, sem tekur til margra menningar-
sviða, bæði meðal vor og annarra þjó'ða.
Nokkur samúðarskilningur þarf jafnan að fylgja gagn-
rýni, ef hún á að hitta í mark og leiða til umbóta. Ýmis-
legt fer úrskeiðis af því að of fáir færir menn vinna að of
stóru og vandasömu verki, verja of litlum tima til þess,
eða verkið er af vanefnum gert. Annað missir marks,
af því að mark hefir aldrei verið sett, og menn hafa
ekki gert sér ljóst hvað þeir vildu, heldur létu skeika
að sköpu'ðu, héldu sér að því auðvelda og „skemmtilega",
en sniðgengu vandann, líkt og Pétur Gautur. Sjálfs-
blekking sniðgöngunnar sýnir sig víða, í uppeldi, skáld-
skap, listum og kirkjulegri virkni — og í einkalífi manna.
„At digte, det er at holde dommedag over seg selv“, sagði
Ibsen — en meiri hluti skáldskapar er þó fremur drauma-
hyggja en dómur yfir eigin sjálfi. Hins vegar er sjálfs-
þekking og sjálfsgagnrýni að verulegu leyti dómur eða
mat á eigin sjálfi, og mat á eigin menningu má ekki án
þessa þáttar vera.
Þá þola sumir enga gagnrýni, og móðgast, ef hún
hittir þá sjálfa fyrir, þótt henni sé ætlað að hjálpa þeim
og öðrum. Erlendis biðja menn einatt um gagnrýni og
ábendingar vina, kunningja og andstæðinga, sem þeir
treysta. Slík hugsun er flestum framandi hér á landi,
og það á sér ýmsar orsakir, meðal annars að sum gagn-
rýni er svo vinglkennd og neikvæð áð ekkert „gagn“
er að henni, og leysist upp í neikvætt nöldur og mark-
leysur um annarra manna verk. Auk þess er hér að
finna leynda ást á menningarlegri einokun, sem vill
stjórna menningunni út frá öðrum sjónarmiðum en
hennar eigin.
Það eru þó til nokkrar almennt viðurkenndar reglur
og aðferðir um vísindalegan málefnaleika og einnig um
gagnrýnina. Stærðfræðin er hér til fyrirmyndar, því inn-
an hennar vébanda fást menn við sjálfsagða hluti.
Reynsla Galilei reyndist mjög gagnleg: „Mælið allt hið
mælanlega, teljið allt hið teljanlega og vegið allt, sem
hægt er að vega“. Enda segir í Spekinnar bók að Drott-
inn hafi skipað öllu niður eftir tölu, mæli og vog. Er
þá átt við sýnilega hluti. — Að mæla, telja og vega er
ekki tiltakanlega vandasamt, nema mikillar nákvæmni
sé gætt eða fengizt sé við mikinn fjölda eða magn.
Lífið er reyndar flóknara en svo að þessari reglu verði
hvarvetna við komið. Eins og Einstein sagði: Stjórn-
málin eru flóknari en eðlisfræðin. Þetta er skynsamlegt
að hafa í huga til að komast hjá ósanngjörnum og
ómildum dómum um verk þeirra, sem ekki fást við
mælanlega hluti, heldur lifandi manneskjur og flókin
mál í þjóðlífi og stofnunum. — Stofni menn til „stærð-
fræðilegrar þrætu“, hvort fimm sinnum sjö séu fjöru-
tíu, fimmtíu eða þrjátíu, þá þarf enga snilld til að skera
úr málinu og finna hið rétta. — En spyrjum vér hvort
rétt sé að hækka söluskattinn, draga úr áfengissölunni
eða kenna unglingum frumatriði siðfræðinnar, þá vand-
ast málið. Hlutaþekkingin er á vorum tímum einfaldari
en mannþekkingin, auðveldara er að telja peninga en a'ð
hjúkra sjúklingum og kenna börnum — enda vantar ekki
bankana fólk, eins og skólana og sjúkrahúsin.
Sá er tilgangur sannrar gagnrýni að greina fyrir-
bærin og meta, en tilgangur efahyggju að losa sig við
ótrausta þekkingu og meiningarlausa. Þar með er þó
leiðin aðeins hólfnuð. Eftir stendur leitin að hinni já-
kvæðu þekkingu, því annars endar allt í „negatívism-
um“. Menn mega ekki láta blekkjast af því að vér ná-
um ekki þeirri nákvæmni í hugvísindum, sem auðið er
að ná í raunvísindunum. Að sleppa hugvísindunum fyrir
þá sök, er blátt áfram að gefast upp vi'ð að vera mann-
eskja.
Markmið hugvísindanna hlýtur að vera málefnaleiki á
öllum sviðum þeirra. Hér verður að viðhafa reglu, sem
beinist í aðra átt en regla Galilei: Mælið ekki hið ómæl-
anlega, teljið ekki hið óteljanlega, vegið ekki hið ómet-
anlega, en leitið mólefnaleikans. Annars lendið þér í
sjálfsblekkingu og sóun tímans og vinnið ekkert á.
Stöndum vér þá án allra mælikvartSa og viðmiðunar?
Svo kann ýmsum að finnast. En málefnaleikinn er ekki
strik og punktar á mælitæki, heldur raunveruleiki í líf-
inu sjálfu, í manneskjunum fyrr og síðar og þeirra verk-
um. Það er ekki auðið að rétta hann öðrum, líkt og
tommustokk eða reiknivél, heldur verður að finna hann
út frá reynslu og löngum rannsóknum. Og það er aug-
ljóst að þar hlýtur sumt að vera rétt og annað rangt.
í mörgum greinum menningar er ekki við að glíma
augljósar fjarstæður, eins og í rangt reiknu'ðu dæmi.
Hætturnar eru þar af annarri gerð: Útþynningar, fals-
anir, rangtúlkanir, villur, ósamræmi, mótsagnir, nauð-
ung, ofvöxtur, blekkingar, sjálfsblekkingar, kyrrstaða,
ófrjó endurtekning, vanrækslur, fáfræði o. s. frv. Það er
auðvelt að finna hvort vatni hafi verið blandað í mjólk,
erfiðara að finna útþynningu í skóla, kirkju, blöðum
eða útvarpi! Samt verður að vinna það verk.
Það er gleðilegt að sjá vilja manna til að losa sig og
aðra undan blekkingum og sjálfsblekkingum, svo sem
sjá mátti af yfirlýsingum skólastjóranna — og alveg
nauðsynlegt að forðast inngöngu í nýjar blekkingar,
sem sé þær, að nýtt kerfi muni leysa vandamálin. Kerfi
er fyrst og fremst form, en þetta form er auðið að fylla
margvíslegu innihaldi. Eitt bezta dæmi um þetta frá
síðari tímum er saga þýzka skólans á tímum nazista og
fyrir tíma þeirra. Þjóðverja skorti ekki uppeldisfræð-
inga og kerfi, ekki heldur kunnáttu né vísindi. En naz-
istum tókst svo vel að snúa skólanum til fylgis við sig,
að undrum sætir (mótspyrna kirkjunnar var hins vegar
harðsnúin) — og það gerðist ekki í fyrstu umfei'ð með
því að breyta skóla-kerfinu, heldur markmiði skólans —
og troða síðar inn í hann því, sem ríkisvaldinu þóknað-
ist.
Hvað skólann sjálfan snertir í lýðræðislöndum, varðar
það allan almenning mjög miklu að vita, að það eru ekki
sérfræðingarnir, sem rá’ða gerð skólans, heldur almenn-
ingur, gegnum sína þjóðkjörnu fulltrúa, þingmennina,
sem á Alþingi setja lög um það, hvernig skólinn skuli
vera — og hvernig hann ekki skuli vera. Það varðar því
afar miklu, að fólk almennt láti sína skoðun í ljós, og
byggi álitsgerðir sínar á eigin reynslu, bæði um það,
sem skólinn gerði vel, og hitt sem ekki var vel gjört,
og segi einnig frá um það sem vantaði. Fólkið, sem á
börn og unglinga í skólunum, þarf því bæði að lesa
margt og hugsa um uppeldismál og skólamál. Það til-
heyrir almennum mannréttindum áð foreldrar ráði
miklu um menntun barna sinna — og auk þess er það
nauðsyn oss, sem í skólunum störfum, að fá stöðugar
fréttir af því hvernig menntunin reynist í lífinu sjálfu,
þar sem á reynir. Vantar eitthvað, sem er verulega
nauðsynlegt — og er einhverju ofaukið, sem mætti
hverfa?
Ein almennasta sjálfsblekking hér á landi er sú, að
skólar vorir séu eins og þeir gerast á Norðurlöndum.
Því fer fjarri að svo sé. Heilan flokk skóla, sem eru um
öll Norðurlönd, vantar með öllu hjá oss. Þá eru bæði
barnaskólar, og einkum þó æðri skólar, mörgum vikum
lengri hjá þeim en oss, og vonlaust með öllu að kenna
jafn mikið hér og þar. Á kennslubókum er reginmunur,
bæ'ði að efni og frógangi, og ekki sízt úrvali. Mikill mun-
ur er á menntun barnakennara, í sumum greinum svo að
fullmenntaðir kennarar hjá oss hafa ekki fengið jafn
mikla fræðslu og fermingarbörn hjá þeim í sumum
greinum. Hins vegar er tiltölulega lítill munur á sumum
sérskólum vorum og þeirra. Hjúkrunarskólarnir eru ná-
lega alveg eins og svo er um nokkra aðra. En þeim tekst
að kenna börnum í barnaskóla miklu meira en oss er
unnt í vorum skólum.
Jóhann Hannesson.
-r
flytjast, var þá ekki annað eftir en
dómkirkjan og hún var sýnu tilkomu-
minni heldur en kirkja Brynjólfs í Skál-
holti.
Verzlunarhús Hólmshafnar voru flutt
úr Örfirisey til Reykjavíkur á árunum
1779—80. Varð Reykjavík þá fyrst verzl-
unarstaður og skipti hún þá nokkuð um
svip. Svo var það á öndverðu árinu 1785
að konungur skipaði Landsnefndina
seinni til þess að íhuga málefni íslands
og með hverjum hætti viðreisn þess
gæti hafizt. Lagði nefndin þá eindregið
til að verzlunin yrði gefin frjáls. Fór
þá og svo, að með opnu bréfi 18. ágúst
1786 gaf konungur fyrirheit um að gefa
verzlunina frjálsa við alla þegna Dana-
konungs. Jafnframt var þá Reykjavík
(og 5 öðrum stöðum) veitt kaupstaðar-
ráttindi, og með því er talið að hefjist
saga Reykjavíkurborgar.
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
8. október 1967