Lesbók Morgunblaðsins - 22.10.1967, Blaðsíða 11

upsdæmið og slBar ðnnur hönd biskups því Ög-
mundi fór mjög að förlast sýn.
Eitthvað ekki lítið hefur Þuríður haft fram yfir-
kynsystur sínar, að hún er svo eftirsóknarvet'ð sem
kona, að séra Sigmundur skyldi laðast að henni,
en Sigmundur heíir getað valið úr kvennablóma
landsin.s. Máske hafa þau verið kunnug frá fyrri
tíð Sigmundur og Þuríðar, þá líklega kynnzt í Skál-
holti á unglingsárum. Þar á þeim stað, sem allar
leiðir lágu til úr þrem landsfjórður.gum. Ekki er
að efa að Þuríður hafi verið búkona og mikilvirk
til verka, þess vegna hagkvæm staðnum og forsjá
staðarfólks. Sigmundur og Þuríður attu eina dótt-
ur barna sem upp komst, Katrínu sem líklega hef-
ir borið nafn Katrínar Halldórsdóttur ábóta frá
Helgafelli móður séra Þórðar. Katrín Sigmundsdótt-
ir var f. um 1532 og átti síðar Egil bónda á Snorra-
stöðum í Laugardal Einarsson prests 1 Görðum á
Álftanesi Ólafssonar. Af þeim hjónum eru komnar
mestu ágætis og mannfjölgunar ættir í landinu og
mun lítillega sagt frá því síðar.
Var nú Þuríður stóra í góðum mágsemdum við
Ögmund biskup í Skálholti og það Hjallafólk. Virð-
ist nú stór heiður brátt ætla að falla í skaut henni
og Sigmundi. í a'.durdómi sínum kaus Ögmundur
biskup Sigmund sér til eftirmanns í Skálholtsstói
og sendi hann til vígslu út til Noregs árið 1537.
Leit nú svo út um hríð að Þuriður mundi taka
húsfreyjusess í Skálholti sem vinstrihandar kona.
Sigmundur var vígður til biskups í Skálholti í
Niðarósi af erkibiskupi þar, Ólafi Lunga Engel-
bertssyni, sem ári síðar varð landrækur ger úr
Noregi af siðbótarkonunginuim Kristjáni III. Virðist
Jón Hólabiskup Arason hafa mjög tekið hi'nn merka
erkibiskup Ólaf af Niðarósi sér til fyrirmyndar í
sinni baráttu fyrir frelsi kirkju og lands og verður
það ekki rakið hér. Af Sigmundi er það að segja
að nóttina eftir að hann vígðist dreymdi hann að
kona kom til hans og mælti: „Ef þú verður biskup
XX nætur þá verður þú það einnig í XX ár að
Skálholti." Um morguninn hafði Sigmundur feng-
ið fótaverk, það var átumein og nef.nt jötunuxi og
dó hann af því, þá er hann var búinn að vera 19
nætur biskup. Árni Arnórsson frá Ökrum á Mýr-
um var prestur biskups og fékk snert af meini
hans, en enskur læknir (bartskeri) þar staddur
læknaði Árna og fór hann til íslands og Björn Þor-
steinsson, smáisveinn biskups, síðar bóndi á Keldum
á Rangárvöllum.
Færðu þeir þessi tíðindi út hingað sem voru raun
mikil Ögmundi gamla biskupi í Skálholti og Þuríði
stóru í Hitardal, er nú frétti lát fylgima.nns síns
í annað sinn erlendis frá. Ekki snerust hugir þeirra
saman, séra Árna sem nú tók við Hítardal og Þuríð-
ar. Séra Árni kemur síðar mjög við siðaskipta-
baráttuna, var mjög mótsnúinn Jóni biskupi Ara-
syni. Þuríður mun hafa flutzt suður í ættbyggð
sína í Árnesþingi, ef til vill fyrst til föður síns (á
Vatnsleysu) eða í Skálholt. Síðar rekur hún við
búi Ögmundar biskups á Reykjum í Ölfusi, merku
höfuðbóli og vildisjörð. Katrín dóttir hennar er tek-
in í fóstur af foreidrum Sigmundar, ömmu hennar
og afa, Ásdísi og Eyjólfi á Hjalla í Ölfusi og þar
er Katrín litla níu vetra gömul árið 1541, er Ög-
mundur biskup er þar handtekinn á náttskyrtunni
af dátum Kristófers Hvidfelds riddara og höfuð-
manns kóngs yfir íslandi. Svaf Katrín þá til fóta
í rúmi ömmubróðir síns, aldna biskupsins í Skál-
holti, sem blindur og ellimæddur hélt fast við trú
feðra sinna. Verður Katrín áhorfandi þeirra hörmu-
legu atburða og smánar, afsali jarða biskups og ráni
silfurgripa sem Ögmundur og Hjallafólk varð fyrir
í það sinnið. Var ICatrín siðar heimildarmaður son-
ar síns séra Jóns Egilssonar prasts að Hrepphólum
í biskupaannálum hans um þessa atburði alla.
Þriðja manni sínum hefur Þuríður kynnzt í Skál-
holti á árunum 1533—39, Sá er Oddur Gottskálks-
son, biskups á Hólum Nikulássonar, sá eini manna
Þuríðar, sem tók hana fyrir löglega eiginkonu. Sagt
er að Óddur settist í bú með henni að Reykjum
og bjó með henni nokkur ár ógiftur, þangað til
hann átti við henni son Pétur að nafni, tók hana
síðan til ekta eða eiginkonu. Hér verður lítillega
sagt frá Oddi, en hann var eins og áður er sagt
sonur Goitskálks Hóiabiskups Nikulássonar, sem var
af norskum aðaisættum konungbornum í ættir
fram, Móðir Odds var Guðrún Eiríksdóttir slógnefs
bónda á Grund í Eyjafirði Loftssonar ríka Gutt-
ormssonar íslenzkrar ættar.
Oddi er svo lýst, hann var hár maður og þykkur
og fríður í andliti, en lýti nokkur á eftir hnífsstungu.
Oddur fór ungur til náms í skóia í Björgvin í Nor-
egi undir handarjaðar Guttorms lögmanns Nikulás-
sonar, föðurbróður síns, sem fyrr bjó að Grund í
Eyjafirði. Eftir skólaveru þar kom hann til lands-
ins og var með föður sínum um hríð á Hólum, en
eftir andlát Gottskálks 1520, sigldi Oddur og dvaldi
nokkur ár erlendis, í Þýzkalandi og Danmörku, og
kynntist siðbreytm Lúthers og aðhylltist hana.
Búningur karlmanna á
tímaskeiði Þuríðar stóru.
Heldrimenn á reið. Teikn-
ing úr liandriti frá 16. öld.
og Reyki í Ölfusi sem kóngur sló eign sinni á. Þá
fékk hann Reynisstaðaklaustur að léni og sýslu í
Hegranesþingi eða Skagafirði árið 1553 og fluttist
norður til Reynisstaðar og Þuríður að líkindum með
honum. Oddur var einnig lögmaður norðan og vest-
an á íslatndi 1552—55. Var þar með Þuríður stóra»
sem þá var ektavíí lögmanns, komin í eitt mesta
tignarsæti, sem hústrúr landsins gátu óskað sér og
var mikils metið á þeirri tíð og henni ætlaður sess
með tignustu konum landsins. Var nú langt liðið
fná því hún bar fiilluheiti í Hítardalsdómi 1530.
Oddur Gottskálksson lögmaður drukknaði í Laxá
í Kjós á Norðlingsvaði árið 1556. Fer tveim sögum
hvort hann hafi drukknað og dáið samstundis eða
verið dreginn upp úr ánni með lífsmarki og tjald-
að þar yfir hann á árbakkanum og andazt þar í
því tjaldi, eins og segir í samanskrift Odds bisk-
ups Einarssonar í Skálholti um drukknun lögmanns.
Oddur biskup bar nafn Odds lögmanns. Hafði Odd-
ur beðið þess áður en hann andaðist að hann væri
fluttur til Skálholts til greftrunar. Sagt er að tvær
Kom til landsins að því loknu hálærður og tal-
inn forspár af alþýðu og þjóðsagan segir að hann
hafi skilið fuglamál, svo mikið orð fór af lærdómi
Odds manna á milli. Oddur réðist nú í þjónustu
Ögmundar biskups í Skálholti, var sveinn hans og
átti þar á staðnum nána samvinnu við siðbótarmenn
eru voru í þjónustu biskups, þá Gizur Einarsson,
Martein Einarsson og Gísla Jónsson, sem allir urðu
biskupar í Skálholti, Gleraugna-Pétur kóngsfógeta,
Eggert Hannesson síðar hirðstjóra og Odd bryta
Eyjólfsson frá Haga, en í hans húsum á staðnum
áttu siðbótarmenn fundi saman. Það er sagt að Odd-
ur ynni úti í fjósi að þýðingu sinni á Nýja-testa-
mentinu á íslenzku, er var prentað í Hróarskeldu
árið 1540. Fleiri rit mun Oddur hafa þýtt í Skál-
holtd. Er ekki ólíxlegt, og getur tímans vegna ver-
ið, að þau Þuríður og Oddur hafi hitzt til ástar-
funda úti í fjósi í Skálholti meðan Oddur var að
leggja seinustu hönd á „heilaga ritningu“, en Þuríð-
ur borið honum ljós og hressingu. Má telja að
Þuríður hafi verið mjög nákomin siðskiptamönn-
um á staðnum og verið einna fyrst kvenna hér á
landi að kynnast þeim rækilega, siarfsemi þeirra
og ritum. Eins getur verið að í kjöltu hennar hafi
Nýja-testamentið legið nýprentað og hún lesið það
og hugleitt, á undan öllum öðrum konuim í land-
inu.
Svo mikill iðju- og ástundunarmaður var Oddur
við ritstörf, þá hann átti ekki við öl, eða var eigi
hindraður af öðrum mönnum, að hann tók sér ekk-
ert annað fyrir hendur en að lesa og skrifa og út-
leggja bækur.
Hann átti stóra kistu sem taka myndi 20 vættir
smjörs. Hún var fuU af skrifuðum bókum, þar hafði
hann margt skrifað sjálfur og útlagt og var gagn-
samastur sínu móðurlandi með þessum störfum, sem
Þuríður átti mikinn þátt í með að veita honum næði
til að hann gæti stundað. Hefur hún sinnt allri bú-
sýslu með dugnaði og skörungsskap.
Á Odd hlóðust síðar mikil embættisstörf eftir
siðaskiptin í landinu. Hann fékk veitingu fyrir
prestssetrunum Reykholti og Melum í Borgarfirði
og hélt þar kapellána (aðstoðarpresta) til þjónustu
brauðanna. Þá hafði hann Stóra-Hóima í Leiru að
léni sem var útvegsstaður og verstöð í konungseign
bækur væru þurrar í barminum á honum er hann.
náðist úr ánni, bænabók og reikningsbókin (em-
bættisbók). Gerð var kista um lík hans og fylgdu
60 menn honum til Skálholts. Það var ósk Odds,
að hann væri grafinn framundan prédikunarstóln-
um sem þá var í Skálholtskirkju, en það var eigi
gert sökum grjóts og settu þeir hann niður fyrir
framan studíum í krossstúkuna skammt frá legstað
Gizurar biskups Einarssonar. Ef Þuríöur hefur ver-
ið stödd á Reynist.að er þetta gerðist var löng henn-
ar leið og ströng suður, vel getur hún hafa verið
í fylgd lögmanns, þó heimildir geti þess ekki, en að
líkindum hefur húr. dvalið á Reykjum í Ölfusi, búi
þeirra. Pétur sonua Odds og Þuríðar var ekki full-
tíða er þessi atburður gerðist og hafði Þórður lög-
maður umboð hans, sem átti Jórur.ni hálfsystur hans
eins og er getið hér áður. Pétur kvæntist hérlendis
og bjó nokkur ár, sigldi síðan til Noregs með konu
sína, en þar átti hann frændur ágæta. Hafði Þórður
fjárhaldsmaður hans áður sölsað undir sig nokkuð
af eignum hans.
Eftir þennan sorgaratburð, lát Odds, mætti ætla
að Þuríður hafi dvalið hjá börnum sínum, Jórunni
búsettri í Borgarfirði, eða Katrínu, húsfreyju á
Snorrastöðum í Laugardal, móður þeirra merku
presta séra Ólafs Egilssonar prests á Ofanleiti í
Vestmannaeyjum, sem Tyrkir tóku ásamt fjölskyldu
1627, og séra Jóns Egilssonar annáiaritara sem var
18 ára að aldri, þegar amma hans, Þuríður stóra,
andaðist árið 1561. Hefir Jón numið margan sögu-
fróðleik við kné ömmu sinnar Þuríðar. Stendur
islenzk sagnfræði auðvitað í þakkarskuld við Þuríði
stóru Einarsdóttur, sem þrjá átti mennina og mætti
kalla biskupsfrú og varð lögmannsfrú, allt slíkt
var mikilsmetið í fyrri daga og þá var hún kona
eins mesta siðskiptamanns landsins, þýðanda Nýja-
testamentsins á íslenzku og Corvínspostillu og fleiri
rita merkra. Lýk ég hér ritgerð minni og bæti þeir
um sem betur vita .
(Heimildir: Árbækur Espólíns, Arinálar (Fitja-
anr.áll), íslenzkrar æviskrár, Saga íslendinga IV
bindi, Lögréttumannatal E. Bj. og fl.)
22. október 1967
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS H