Lesbók Morgunblaðsins - 16.06.1968, Blaðsíða 2

Jíinn nýkjörni forseti Tékkóslóvakíu,
Ludvik Svoboda, uppfyllir þrjú skil-
yrði, sem talin voru nauðsynleg til að
tryggja frið og framdrátt hinni nýju
frelsisstefnu landsins: bæði þjóð-
arbrotin, Tékkar og Slóvakar gátu
sætt sig við kjör hans, ráðamenn í
Kreml áttu ekkert sökótt við hann per-
sónuiega, og sjálfur hafði hann engan
þátt átt í „hreinsunum" tékkneskra yfir
valda á árunum eftir 1950. Enda var
Svoboda í rauninni eini kandídatinn við
þetta forsetakjör: aðrir kandidatar helt-
ust fljótlega úr lestinni. Þó voru þessar
kosningar í mörgu frábrugðnar venju-
legum kosningum í kommúnistaríkjum,
m.a. stóðu um 500 stúdentar fyrir utan
kjörstað með áletruð spjöld til stuðn-
ings kjöri Cestmirs Cisars, en Cisar
sjálfur sveigðist til stuðnings við Svo-
boda áður en yfir lauk. Svoboda greiddi
ekki atkvæði sjálfur, en sex sátu hjá
við atkvæðagreiðsluna.
Ludvik Svoboda er bóndasonur frá
landbúnaðarhéraði á mörkum Böhmen
og Máhren og tók við búi föður síns
árið 1920. Þrem árum áður eða 1917
hafði hann barizt með tékkneskri her-
deild í fyrri heimsstyrjöldinni, þá 22ja
ára gamall. Árið 1922 gekk hann aftur
í herinn og lauk herskólanámi á ár-
unum 1930—34. Eftir innrás Þjóðverja
í Tékkóslóvakíu í marz 1939, var hann
forustumaður neðanjarðarhreyfingarinn
ar í austurhluta Máhren, en flýði sið-
ar til Sovétríkjanna, þar sem hann stofn
aði og þjálfaði tékkneskar bardaga-
eveitir. Hann beitti áhrifum sínum til
þess að koma í veg fyrir, að Sovét-
stjórnin færi með tékkneska flóttamenn
sem þýzka njósnara og fengu þeir óá-
reittir að fara yfir landamærin. Mun
þetta ekki hafa verið átakalaust, að
sögn þeirra er til þekkja.
Þessi tékkneska herdeild, sem hlaut
þjálfun sína í Sovétríkjunum, tók fyrst
verulegan þátt í styrjöldinni í bardag-
anum við Sokolov í janúar 1943. Hún
barðist einnig við Kiv og átti síðar
mikinn hlut í úrsiitasigrinum um Dikla
í Austur-Slóvakíu. Eftir sigurinn þar
gat Svoboda á ný dregið tékkneska fán-
ann að hún í föðurlandi sínu. Það gerð-
ist 6. október, 1944 og á næsta ári,
í apríl 1945, var hann gerður að varn-
armálaráðherra í hinni svonefndu Kos-
ice-stjórn.
Svoboda var áfram í stjórn eftir vald-
atöku kommúnista í febrúar 1948 og
gerðist eindreginn stuðningsmaður þá-
verandi formanns flokksins, Klements
Gottwalds. Á því sama ári gekk hann
í kommúnistaflokkinn, þá 54 ára gam-
all, og varð meðlimur miðstjórnar hans,
en tveim árum síðar féll hann í ónáð,
var settur af sem varnarmálaráðherra,
en í þess stað fengin í hendur yfirstjórn
íþróttamála og líkamsræktar. Þetta em-
bætti missti hann þó einníg og sat í
fangelsi um hríð. Að fangelsisvistinni
lokinni, starfaði hann sem skrifstofu-
maður á samyrkjubúi í heimahéraði
sínu. Þar dvaldist hann, að mestu gleymd
ur, fram til ársins 1955, er stofnað var
til hátíðahalda í tilefni þess, að tíu ár
voru liðin frá sigri Tékka og banda-
manna þeirra á nazistum. Sagan hermir,
að einn meðlima sendinefndar Sovét-
ríkjanna, sem kom til að taka þátt í
hátíðahöldunum, hafi spurt: En hvar
er Svoboda? Var þá mannaður bíll og
Svoboda sótfcur til að sitja hátíðahöld-
in í Prag.
Þetta ár var hann gerður að yfir-
manni herskólans og þeim starfa gengdi
hann til ársins 1959, er hann komst á
eftirlaun. Auk þess tók hann þátt í
ýmis konar stjórnmálasamtökum, var m.
a. í stjórn félags, er efla skyldi vin-
áttusamband Tékkóslóvakíu og Sovét-
ríkjanna og í stjórn félags, sem hefur
andstöðu við fasisma á stefnuskrá sinni.
Svoboda hefur hlotið fjölda heiðurs-
peninga og orða bæði innlendar og út-
lendar. Sovétríkin hafa sæmt hann Len-
in- og Suvorov-orðum og hann hefur
hlotið sæmdarheitið „hetja Sovétríkj-
anna“ auk samsvarandi nafngiftar heima
fyrir: „hetja Tékkóslóvakíu". Auk heið-
ursmerkja frá mörgum Austur-Evrópu-
rikjum ,hefur Svoboda einnig hlotnazt
viðurkenning frá Frakklandi, Bretlandi
og Bandaríkjunum. Æðstu viðurkenn-
ingu fyrir vaska framgöngu í styrj-
öld hefur Svoboda fengið sex sinnum
í heimalandi sínu, þrisvar í hvorri heim-
styrjöldinni.
Eiginkona hans og börn urðu eftir í
Tékkóslóvakíu, þegar Svoboda flúði til
Sovétríkjanna eftir hernám Þjóðverja
í seinni heimsstyrjöldinni. Kona hans
Irana að nafni, var meðlimur neðan-
jarðarhreyfingar, sem aðstoðaði flótta-
fólk yfir landamærin, en varð síðan að
fara huldu höfði ásamt dóttur sinni.
Einkasonur þeirra hjóna, Miroslav að
nafni, var tekinn til fanga árið 1942
og sendur í eina af útrýmingarbúðum
Þjóðverja. Þaðan átti hann ekki aftur-
kvæmt. Málgagn kommúnistaflokksins í
Tékkóslóvakíu hefur það eftir Svoboda
sjálfum, að skjöl sonar hans hafi verið
merkt RU (Retur Unerwiinscht) og
þann 7. marz 1942 hafi þýzkur læknir
gefið honum banvæna sprautu undir
því yfirskini, að hann væri að lækna
hann af berklum. Dóttir Svoboda er nú
gift sendiherra Tékkóslóvakíu hjá Sam-
einuðu Þjóðunum.
Enda þótt Svoboda sé nú orðinn 73
ára gamall, er hann við góða heilsu,
og gera menn sér vonir um, að æðsta
embætti landsins muni nú í höndum
hans hljóta á ný þá virðingu, sem því
ber. Munu menn sammála um, að eng-
inn nema Sv-oboda hefði verið fær um
að sameina Tékka og Slóvaka í „endur-
reisnarstarfinu", sem nú er hafið.
EVamkv.stJ.: Sigfús Jónsson.
Ritstjórar: Sigurður Bjarnason frá Vigur.
Matthías Johannessen.
Byjólfur KonráS Jónsson.
Ritstj. fltr.: Gísli Sigurðsson.
Auglýsingar: Árni GarSar Kristinsson.
Ritstjórn: AOalstræti 6. Simi 22480.
Útgefandi: H.f. Árvakur. Reykjavik
Basel, Sviss.
Rolf Hochhuth hefur aðeins skrifað
tvö leikrit, en þau hafa samt þegar
unnið honum alheimsfrægð. Fyrra verk
hans, „Staðgengillinn", fjallaði um
það hvernig Píus páfi XII lét undir
höfuð leggjast að blanda sér í gyðinga-
morð nazista. Það vakti deilur hvar-
vetna, og í Þýzkalandi og New York
hreyfðu ýmsir hörðum andmælum gegn
sýningunni. Hið nýja leikrit Hochhuths,
„Hermenn", virðist ætla að fá eins mis-
jafnar móttökur. Á meginlandinu hefur
það hlotið meira en sinn skerf af harðri
gagnrýni, og í Englandi hefur það ver-
ið bannað, þrátt fyrir baráttu Laur-
ence Olivers og Kenneths Tynans fyr-
ir sýningu þess í þjóðleikhúsi Breta.
Það þarf engan að undra, þar sem ekki
er aðeins dreginn í efa tilgang-
ur Churchills með skipulegri eyðingu
þýzkra borga í síðari heimsstyrjöld-
inni, heldur því einnig haldið fram að
hann hafi lagt á ráðin um „slys“ það
sem Wladislaw Sikorski, yfirmaður út-
lagastjórnar Pólverja, lézt í.
Ekkert þessara ásökunaratriða kemur
Hochhuth úr jafnvægi. Hann er nú 37
ára gamall, laus við yfirlæti, alvarlegur,
fullur af hugmyndum og sjór af fróð-
leik. Þótt vinstri hlið andlits hans sé
stirðnuð vegna lömunar, er hann kvik-
ur í framkomu og það er auðheyrt af
því sem hann segir að honum er mik-
ið niðri fyrir um mörg mál. Hann býr
í látlausri íbúð í útjaðri Basel. Stofan,
þar sem við ræddum saman, er björt
og full af bókum. Ég hóf samtalið með
því að segja við hann:
„Þér tilheyrið, eins og ég, þeirri kyn-
slóð, sem var aðeins örlítið of ung til
að verða látin berjast í síðari heims-
styrjöldinni. Þessvegna langar mig til
að spyrja yður, hvort þessi ákafi yð-
ar að fásfc við sögu styrjaldarinnar sé
ekki að einhverju leyti sprottinn af því
að þér leitist við að bæta fyrir það að
hafa ekki getað tekið raunverulegan
þátt í stríðinu vegna aldurs?"
— Ég hefði orðið mjög slæmur her-
maður. Þegar ég var 13 ára og am-
erísku sprengjuflugvélarnar flugu yf-
ir litlu borgina mína á leið til Berlínar,
datt mér aldrei í hug að mig langaði
til að berjast. Ég var alltaf feginn, þeg-
ar þær voru farnar.
— Ég er sammála þessu. Það sem ég
er að velta fyrir mér er það rót, sem
slíkir atburðir hafa á tilfinningalíf
barns, og hve langan tíma það tekur
að komast aftur í eðlilegt jafnvægi.
— Stærsta áfall okkar var þegar ein-
angrunarbúðirnar voru opnaðar. Frá
þeirri stundu hef ég haft afstöðu til
sögunnar, þá sannfæringu að við verð-
um að reyna að koma í veg fyrir slíkar
djöfullegar athafnir. Og þetta gildir um
sprengjuárásir líka. Ég varð vitni að
þeim, og upp frá því var ég haldinn
þörf fyrir að reyna að koma í veg fyrir
að þær endurtækju sig. Ég býst við að
barátta mín beinist gegn því að vera
ginntur til þátttöku í því sem ég kæri
mig ekki um. Ég óttast söguna. Ég vil
ekki vera flæktur í söguna eða eiga
þátt í styrjöld, og ég held að þetta sé
ástæðan fyrir því að ég skrifa þessi
leikrit-
— Ég hef aðeins lesið „Hermenn", ég
hef ekki séð það. Leikritið er ótrúlega
góð lesning, en einhvern veginn þann-
ig að mér virðist ekki skipta miklu
máli, hvort það er sviðsett eða ekki.
Þáð er að segja, það er eins margt
áhugavert í því, sem leikararnir segja
ekki fram, þ.e.a.s. í leikstjórnarleið-
beiningum og athugasemdum, — og í
sjálfum samtölunum. Lesandinn kemst
því í náin og athyglisverð kynni við
mannkynssöguna, — hvort það er sett
á svið eða ekki virðist eiginlega ekki
skipta neinu máli.
Erwin Piscator lagði eitt sinn fyrir
mig þessa sömu spurningu. Þegar tek-
ið var að æfa „Staðgengilinn“ í Ber-
lín, þótti honum við þurfa að hafa ein-
hvern á sviðinu, sem læsi athugasemd-
irnar. En ég var alltaf andvígur því.
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
16. júní 1968