Lesbók Morgunblaðsins - 22.06.1968, Blaðsíða 2

HÚSIN í BÆNUM
eins og Tómas gerði á fjórða tug ald-
arinnar og síðar. Þau skáld eiga, þegar
allt kemur til alls, mestan heiður skil-
inn, sem ekki gleyma listrænu hlut-
verki sínu, hvernig sem vindamir láta;
hve fljótt fyrnist ekki eða brennur í
eigin eldi, það sem háværast er og trú-
ast þjóðfélagslegum kröfum um þjón-
ustu ljóðsins við stundarkenningar stjórn
málanna.
Fagra veröld hefst á saknaðarkvæði:
Löng er nóttin þeim, sem birtunnar
bíða.------------
Við brunninn ég sat, þar sem
stjörnurnar komu jorðum,
og horfðu á okkur börnin, og brostu
við okkur
frá botni djúpsins. En það er svo
óralangt síðan. —
Þegar við lesum þetta erindi Gamals
ljóðs, verður okkur ljós hin listræna
vandvirkni, sem gæðir einföldustu orð
tungunnar hljómmikilli fegurð og hef-
ur klið hins tæra skáldskapar í sálum
okkar; Tómas þarf ekki á mærð a'ð
halda til að tjá okkur hug sinn, hann
talar það mál, sem við skiljum og kem-
ur fyrst fram á varir okkar þegar við
viljum segja það, sem okkur býr í
brjósti. Lítum á þessar hendingar síðar í
Ijóðinu:
Og því er ég hryggur! Hérna gengum
við saman,
og hingað kom vorið fyrst, inn í litla
•* garðinn.
Ég man, að blómin byrjuðu að springa
út í maí.
Ef við hugsum dálitla stund um sein-
ustu línuna, skilst okkur hvað hún er
raunverulega hversdagsleg, en hvað hún
segir okkur mikið á þessum stað; það
vor, sem er liðið, vitrast okkur, eða við
fögnum í henni nýju vori:
Ég man, að blómin byrjuðu að springa
út í maí.
Fyrra erindið er ekki einungis dæmi-
gert fyrir málfar Tómasar Guðmunds-
sonar, heldur einnig þá aðferð hans að
persónugera náttúruna:
— — —., þar sem stjörnurnar komu
l forðum,
og horfðu á okkur börnin, og brostu
við okkur.
Hér ríkir hinn innilegi samruni eða
samkennd manns og náttúru, stjörnurn-
ar verða kærkomnari í minningunni
vegna þess að þær áttu sér nærtækt
líf, voru hluti af veröld barnsins, sem
ekki kann að gera greinarmun á undr-
um heimsins og sínu eigin lífi. Hver
kannast ekki við þetta úr bernsku sinni,
því öll börn eru a'ð sínum hætti skáld;
ljóðið er að lifa aftur bernsku sína,
eða minnsta kosti: þetta er eitt af leynd-
armálum sannrar ljóðlistar.
Tómas vekur, ef svo má segja, Reyk-
víkinga til skilnings á yndisleik borg-
# arinnar, eða gerir borgina að verðugu
yrkisefni, og verður þannig fyrsta skáld
borgarlífsins á íslandi, sem eitthvað
kveður að. Þelta gerist á tímum þegar
flest skáld eru ættuð úr sveitum landsins
og hafa skilið draum sinn eftir á heima-
sióðum. Af jafn næmri innlifun og
skáld náttúrunnar syngja fjöllum og
dölum heimbyggðar sinnar lof úr f jarska
nálgast Tómas þau yrkisefni, sem standa
honum næst: húsin í bænum, gamla
báta, Vatnsmýrina, skólabræður og
sjálft Austurstræti, þannig að ljóð hans
verða heimþrá til þess, sem er, þess
sem er höndlanlegt, en ekki eins og
hjá nýrómantísku skáldunum til hinn-
ar bláu fjarlægðar, sem umvafin rós-
rauðum, hálfgagnsæum þokum, hörfar
sífellt undan, enda er það hennar eina
von um líf í huga skáldsins.
Það kvað vera fallegt í Kína.
Keisarans hallir skína
hvítar við safírsœnum.
En er nokkuð yndislegra
— leit auga þitt nokkuð fegra —
en vorkvöld í vesturbœnum?
(Úr 1 vesturbœnum)
Þannig lýsir Tómas þessu sjálfur í
Fögru veröld, gerir vesturbænum í
Reykjavík jafn hátt undir höfði og
draumnum um Kína keisaranna.
Þegar Tómas ávarpar farfuglana í
ljóðinu Sumargestir, fellur hann ekki í
freistni „skáldlegrar" tilfinningasemi,
heldur talar við þá blátt áfram (að
vísu af töluverðri kurteisi) á máliborg-
arbúans:
Þér miklu ferðamenn,
sem leggið yðar leið
um lönd og úthöf breið!
Vér bjóðum yður velkomna
einu sinni enn
í yðar sumarfrí.
Og fyrst þér eruð mættir, ■
þá vitum vér, að senn
mun vorið koma á ný.
Gamansemin í ljóðum Tómasar Guð-
mundssonar, sem án efa er einn auð-
ugasti þátturinn í ljóðlist hans, hefur
vafalaust bjargað skáldinu frá því að
faia inn á brautir, sem mörgum skáld-
um hafa reynst hálar, og sum þeirra
hálsbrutu sig á. Ég tel það mikils
virði, að lesendur hans átti sig á þeirri
staðreynd, að gamansemin er ljóðunum
runnin í merg og bein, „að ekki er
leið að flokka kvæði Tómasar „fræði-
lega" í gamankvæði og alvarleg kvæði",
eins og Kristján Karlsson bendir kunn-
áttusamlega á.
Ef til vill skiljast orð mín betur, ef
við rifjum upp eitt af órímuðum ljóð-
um Tómasar, Haust í borginni, langt
ljóð, sem fjallar utn haustregnið sem
er svo „ísmeygilega blautt", og „hættu-
legt fyrir brotin í buxum manns". Því
fólki sem „kveður firði og heimahaga,
og heldur í bæinn", er skemmtilega
týst. Freistingar borgarinnar brosa við
aðkomumanninum, Hótel Borg og böllin
í Iðnó, kvikmyndahúsin; það er margt
hægt að gera sér til dundurs í bæn-
um:
Því bærinn er þrátt fyrir allt
hin brosandi veröld
á bak við myrkur og regn!
Hver þekkir ekki þessa haustmynd
af borginni:
Það rignir látlaust
í fjörutíu daga og fjörutíu nœtur,
svo árlega man enginn
aðra eins rigningu.
Hún drýpur af húsþökunum,
rennur niður rúðurnar,
og streymir í litlum lœlcjum eftir
götunum
unz hús og menn
og himinninn sjálfur
endurspeglast á ævintýralegan hátt
í óhreinum pollunum.
Ljóðinu lýkur á þessu erindi:
En einmitt nú er náðartími skáldsins.
Því haustið kemur
með fangið fullt af yrkisefnum.
Og ýmist eru það bliknuð blóm,
sem minna á hverfulleik
hamingjunnar,
eða húmið,
sem minnir á dauðann.
Og skáldið klökknar af innvortis
ánœgju
yfir öllum þessum hörmum,
sem svo gott er að yrkja um.
í samræmi við gamansemina, sem lýs-
ir sér í seinustu línunum, þegar skáldið
sjálft er gert skoplegt í leit sinni að
dapurlegum yrkisefnum, eru mótsagn-
irnar í ljóðum Tómasar Guðmundsson-
ar, leikur hans að orðum og hugmynd-
um, sú tækni hans að snúa við merk-
ingum málsins, svo að við sjáum hlut-
ina í nýju ljósi, en þó gamalkunnu.
f merkri ritgerð sinni um Tómas Guð-
mundsson, sem hér hefur áður verið
drepið á, gerir Kristján Karlsson þessu
atriði glögg skil. Örugglega er ritgerð
Kristjáns skarpskyggnasta rannsókn,
sem gerð hefur verið á skáldskap Tóm-
asar; hún er ómissandi þeim, sem vilja
skilja ljóð skáldsins dýpri skilningi en
þeim, sem almennastur er. Kristjan
Karlsson, segir: „Paradox, gamansamur,
alvarlegur e'ða hvort tveggja í senn, er
-'inn hinn mikilvægasti og frumlegasti
þáttur í skáldskapartækni Tómasar Guð
mundssonar og verður í meðferð hans
nýjung í islenzkum skáldskap."
Síðan nefnir Kristján mörg dæmi úr
ljóðum skáldsins þessu til sönnunar,
og leggur áherslu á að notkun Tómas-
ar á paradox sé ekki einungis einkenn-
andi fyrir gamansemi hans, heldur einn-
ig alvöru, þau ljóð hans, sem eru ,,nú-
tímaleg heimspekikvæði með frumleg-
um táknum.“
Skopskyn Tómasar Guðmundssonar er
einstakt í íslenskum skáldskap, og að
því er mér virðist hefur leikni hans
við notkun mótsagnar magnað það, gætt
það þeirri hraðfleygu hyggju, ef mér
leyfist að taka þannig til orða, sem er
fyrst og fremst nútímaleg, sprottin úr
borgarmenningu, en ekki vaxin upp á
þeim blettum jarðarinnar, þar sem allt
gengur sinn hæga gang, þokast áfram
um ár, sem hver eru öðrum lík. Þeir,
sem kynna . sér ljóð Tómasar af alúð,
munu fyrr eða síðar komast að því,
að hið hefðbundna yfirborð kvæðanna,
segir ekki allt um þau, nýjung þeirra
er mun meiri en flestir gera sér grein
•fyrir. Það er einmitt þetta, sem mér
finnst svo athyglisvert m.a. við það, sem
Kristján Karlsson hefur skrifað um
Tómas; honum eru þessi sannindi ljós,
og mér finnst honum takast að sann-
færa lesandann um haldsemi skoðunar
sinnar.
Áður en ég skil við Fögru veröld,
langar mig til að minnast á nokkur
ljóð, sem mér virðast skyld á vissan
hátt, og einnig eiga sér frændsystkin
í síðari bókum skáldsins. Fyrst þessara
ljóða er Sorgin:
Hún er k nan, sem kyrrlátust fer
o<7 kemur þá m 'nnst þig varir,
og les úr andvaka augum þér
hvert anaur, sem til þín starir.
Hún kemur og hlustar, er harmasár
hjörtun í einveru kalla.
Hún leitar uppi hvert tregatár.
Hún telur blöðin, sem falla.
Og hún er þögúl og avatft em
og á ekki samleið með neinum.
Því hún er sorgin, sem sefar hvert
mein,
og sífellt leitar að einum.
Lestin mikla, Gesturinn, og Tvenn
spor í snjónum, eru ljóð, sem ásamt
Sorginni standa eilítið sér í Fögru ver-
öld. Þetta eru heimspekileg ljóð með
myrkari svip, dimmari tónum en önnur
ljóð bókarinnar; í þeim er meiri efi
og spurn:
Engum er Ijóst, hvaðan lagt var af
stað,
né hver lestinni miklu ræður.
Við sláumst x förina fyrir það,
jafnt fúsir sexn nauðugir, bræður!
(Úr Lestinni miklu)
Og gustur fór um garðinn
sumarbjarta.
í grænu laufi trjánna skinið flökti,
titrandi, órótt, eins og kvalið hjarta.
(Úr Gestinum)
Gatan er auð og allt er kyrrt og hljótt,
og engin stjarna lýsir kvöldsins höll.
Sem bleikir skuggar rísa fjarlœg fjöll.
Fram undan blundar hafið þungt og
mótt.
(Úr Tvennum sporum í snjónum)
Myndir þessara ljóða eru sterkar en
einfaldar, bygging þeirra óaðfinnanleg.
Gesturinn miðlar lesandanum einhvers
konar annarleik, eins og það svið, „sem
annarlaga kyrrt að baki lá“, og Tvenn
spor í snjónum, er líkt og gagntekið
undursamlegum raunveruleik:
Og mjöllin, mjöllin hnígur hægt og
rótt.
Og hvert sem augað lítur fellur mjöll.
Og hvítum svefni sefur borgin öll.
í svefni gengur tíminn hjá í nótt.
Tvær fyrstu línurnar draga upp vetr-
armynd af sofandi borg, sem persónu-
gerist í þriðju línu, eins og tíminn í
þeirri síðustu, þegar honum er fengið
hlutverk svefngengilsins. Síðan eignast
mjöllin andstæðu: „moldina frá í júní“
því í draumnum sefur „tveggja hjartna
horfið vor.“ Allt er Ijóðið þrungið næt-
urúð, kynjað úr draumi eða eins og á
mörkum svefns og vöku. Sömu sögu
er að segja um Gestinn og að vissu
marki Sorgina, en aftur á móti er Lest-
in mikla naktari í niðurstöðu sinni, af-
stöðunni til lífsins:
Og hægt hún fer, en hún fœrist um set,
þessi fylgd yfir veginn auðan,
kynslóð af kynslóð og fet fyrir fet.
Og ferðinni er heitið í dauðann.
Öll eru þessi ljóð innhverf, hvert á
sinn hátt, og skera sig einnig að því
leyti úr. Þau tala hljóðlátlega til les-
andans, en eru laus við hinn elsku-
lega rabbtón, sem oft er að finna í
ljóðum Tómasar; hann á það til að
spjalla við lesandann, lýsa frekar fyrir
honum því, sem hann sér eða hefur
séð, í staðinn fyrir að snúa sé.r beint
að m ndinni.
Þessi lýsing umhverfis, þetta vinalega
hjal við lesandann er engu síður styrk-
leiki Tómasar Guðmundssonar, því hon-
um tekst i miklu ríkari mæ'i en öðrum
skáh’um, sem reynt hafa að fara sömu
leið ð gera þessi ljóð sjálfum sér sam-
kvæm, og þá um leið vel heppnuð og
forvitnileg, og umfram allt „frumleg“.
Gleggsta dæmið um þetta eru Stjörnur
vorsins, sem kom út 1940; sjálf nöfn
ljóðanna segja mikið um efni þeirra og
aðferð: Ljóð um unga konu frá Súdan
Morg mn við Afríkuströnd, Nú er veðui
Fraimh. á bls. 7
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
22. júni 1968