Lesbók Morgunblaðsins - 22.06.1968, Blaðsíða 4

SMÁSAGA
EFTIR
KRISTMANN
GUÐMUNDSSON
GOTT
SKÁLD
FRÖDING
mt egar vinur minn kom af taugahælinu, fór ég
að heimsækja hann, eins og lög gera ráð fyrir. Hann
var glaður og hress, hvass undir brún að líta og
snöggur upp á lagið, ekki laus við stríðni og ofur-
lítið illkvittinn — svona eins og honum var eigin-
legt. áður en hann lasnaðist. Þetta var sem sé skemmti
legur maður, en betra að gæta sín dálítið í sam-
skiptum við hann. Hann var fljótur að finna snöggu
blettina á vinum sínum, og notaði sér það hlífðar-
laust oft og einatt, þótt í gamni ætti að vera. Þetta
var íslendingur í húð og hár: Meinfýsinn og áreit-
inn, talaði helst um það sem miður fór í fari annarra,
en hann gerði það á gamansaman hátt og gait verið
kvikindislega fyndinn.
Mér þótti vænt um að sjá hve vel hann hafði
náð sér á þessu hæli. Hann virtist hraustur og kátur,
eins og ég mundi hann áður en hann veiktist.
Nú, „veiktist“ er kannski fullmikið sagt? Það tók
að bera á þessu rúmi ári áður en hann fór á hælið.
Hann varð smám saman ómannblendnari og þögulli,
fór talsvert einförum, og hætti því sem næst að
hreyta skemmtilegum skætingi í vini sína og kunn-
ingja
Við urðum þess brátt varir, að allt var ekki með
feldu. Hann átti til að fara að ræða um ástandið í
heiminum við okkur, býsnast yfir bágindum van-
þróuðu þjóðanna, hungrinu og kúguninni: „Hugsa sér
að milljónir barna skuli svelta“, mælti hann kannski
og stundi við. Það var ekki laust við tilfinningasemi
í rödd hans og við litum hver á annan: þetta var
svo ólíkt honum. Og er þessu hélt fram, tók okkur
að skiljast að eitthvað meira en lítið amaði að strák-
greyinu. Hann var bersýnilega orðinn þunglyndur,
og það ágerðist eftir þvi sem tímar liðu. Okkur
leist hreint ekki á blikuna, þegar hann fór að stinga
upp á því að eitthvað yrði að gera í tilefni af öllum
þessum hörmungum. Hann sagði meðal annars, að það
væri ekk; hægt að búa hér við allsnægtir og lifa í
vellystingum, á meðan helmingur Jarðarbúa væri að
sálast úr eymd og vesöld.
Þetta gekk svo langt, að hann — sem aldrei hafði
þótt útausandi — fór að gefa fé til allskonar hjálpar
stofnana, sem áttu að létta undir með snauðu fólki
í Afríku og Asíu. Reyndar var hann vel stöndugur,
sennilega orðinn stórríkur maður, því að hann hafði
stundað kaupsýslu með góðum árangri um langt
skeið og þótt harður í horn að taka, var jafnvelbendl
aður við okur. Svo að hann munaði kannski ekki
mikið urn þetta, en það var grunsamlegt og óeðlilegt
samt
Við — vinir hans og kunningjar — ráðguðumst um
hvað gera skyldi, og loks varð það að ráði að tveir
okkar tækju hann tali og reyndu að komast að því,
hvað að honum gengi.
Ekki urðum við margs vísari, en þó nokkurs: Hann
svaf illa á næturnar, það sóttu á hann daprar hugs-
anir, jafnvel kvíði og ótti. — Ótti við hvað? — Nú,
eiginlega ekkert sérstakt, bara svona almennt — en
myndi ekki heimurinn farast, ef þessum hörmungum
linnti ekki? Hann var enn við það heygarðshornið!
„Ekki getur þú frelsað heiminn,“ sögðum við.
Þá mælti hann þessum undarlegu orðum: „En er
samt ekki skylda hvers manns að gera allt sem honum
er auðið í þá átt?“
Okkur varð að vonum svarafátt. Eitthvað þessu
líkt hafði kannski hvarflað að okkur líka, einkum
þegar við vorum illa haldnir af timburmönnum: en
vitneskjan um vanmátt okkar hafði róað samviskuna
hverju sinni.
Eftir dálitla þögn brosti hann vandræðalega og
sagði: „Jæja, þið hafið kannski rétt fyrir ykkur —
og ég er líklega eitthvað linur á taugum? Læknirinn
minn hefur ráðlagt mér að hvíla mig rækilega."
Við kvöddum hann og héldum heim.
Er. litlu síðar heyrðum við að hann væri farinn af
landi burt, og það kvisaðist að hann væri á tauga-
hæli
Nú var hann kominn heim aftur, og virtist albata.
„Þetta hefur gengið vel?“ sagði ég, þegar við vor-
um búnir að heilsast og rabba saman litla sund.
„Mikil ósköp!“ anzaði hann.
Hann leit til mín með sínu gamla, eilítið meinfýsnis-
lega brosi En svo sló hann allt í einu flötum lófanum
í borðið sem við sátum við, og hló, léttum og glöðum
hlátri, sem ég kannaðist ekki við.
„Ég læknaðist,“ sagði hann. „Þetta var eitthvert
taugaslen, sem að mér gekk. Þeir dældu í mig fjör-
efnurn -og allskonar lyfjum — það var víst einhver
slæmska í nýrunum líka — ég losnaði við það allt,
eins og það lagði sig. Og það er gott að vera kominn
heim aftur — best hér.“
Þá veitti ég því athygli að hann var ekki alveg
eins og hann átti að sér, þrátt fyrir allt. Það var eitt-
hvað nýtt og annarlegt í svip hans og fasi.
Hann þagði nokkuð langa stund, varð hugsi og
alvarlegur, og það hvarflaði að mér að hann hefði
ef til vill ekki læknast eins rækilega og hann sjálfur
hélt fram
„Hælið“, sagði hann loks. „Það var forvitnilegur
staður. Margir kynlegir kvistir þar. Maður kynntist
alveg nýjum viðhorfum til lífsins, nýjum sjónarmið-
um, sem ég að minnsta kosti hafði ekki hugmynd
um að væru til. Mér rann satt að segja stundum í
hug að það væri — ja, eiginlega mesta glapræði að
lækna þessa menn, suma hverja. Ég er viss um að
margir þeirra verða mér lengi minnisstæðir. — Og
alveg örugglega mun ég seint gleyma Gretchen."
Um varir hans lék mjög einkennilegt bros, sem ég
þekkti ekki fná fyrri kynnum okkar. Hann hristi
höfuðið og það hummaði svolítið í honum, svo hélt
hann áfram:
„Hún hét náttúrlega eitthvað annað, en við köll-
uðum hana Gretcfhen af því að hún var svo björt og
sviphrein. — Hún kom tH mln I setusTorunm, íyrsra
daginn minn á hælinu, og strauk mér um vangann
með hlýrri hendi sinni. Ég skal vera góð við þig,
sagði hún. Þú skalt ekki vera hryggur. Reyndu að
vera glaður, ég skal hjálpa þér til þess. Þetta lagast
allt, bara ef við erum nógu góð og styðjum hvert
annað. — Og þú hefðir átt að heyra röddina hennar
þannig og með þvílíkri rödd talar enginn við mann,
nema þá helst í drarumi.
Nú, eins og þú getur skilið, þá varð ég ekki lítið
hissa, og ég starði á stúlkuna alveg grallaralaus. Hún
var há og grönn, kannski ekki beinlínis fríð, en þó
fannst mér að ég hefði aldrei séð fallegri kvenmann.
Það gerði mest þessi ótrúlegi ljómi í kringum hana:
ég get fullvissað þig um að það blátt áJEram birti í
stofunni, þegar hún kom inn. Ef til vill voru það
augun — brún, að ég held, eða öllu heldur dökk-
fjólublá: ég veit það ekki með vissu. Þau voru djúp
og dimm að líta í, en úr þeim skein einhver undra-
ljómi ástúðar og góðleika. Ég gleymdi öllu öðru með-
an ég horfði á hana, og ég tók ekki vel eftir því
sem hún var að segja, en það voru mild og sefandi
huggunarorð, líkt og móðir mælir við barn sitt. Svo
strauk hún mér aftur um vangann, áður en hún fór
til næsta manns — og gerði honum sömu skil!“
Vinur minn gaut til mín augunum, vandræðalegur
á svipinn svo hló hann stuttlega.
„Fjandi skrítið finnst þér líklega?“ tautaði hann.
„Og það er alveg rétt hjá þér. En ég var í öðruvísi
ástanidi þá en núna, og ég get bara sagt þér að
þetta verkaði fullt eins vel á mig og lyfin, sem lækn-
arnir gáfu mér. — Ég hef náttúrlega skemmt mér
með stelpum, eins og hver annar, en mér var skoll-
ans mikið nýnæmi á því samt að stúlka væri bein-
lánis góð við mig. Tilætlunarlaus góðleiki er áreiðan-
lega ekki algengur, og góð stúlka — ég meina raun-
verulega og bara góð — er víst fremur sjaldgæft
fyrirbæri. Og það er væntanlega lika heppilegast.
Mér þykir trúlegt að það færi ekki sérlega vel fyrir
slíkri auðarlín í okkar harða heimi. — Og vera má
að flestu heilbrigðu fólki hefði þótt Gretchen kátleg
í kærleiksboðun sinni: en okkur fannst það nú ekki
þarna á hælinu.
Eins og ég sagði þér áðan þá kölluðum við hana Gret
clhen, en reyndar var hún alls ódík þeirri þýzku
mjólkurauglýsingu, sem er tengd því nafni. Hún var
dökkhærð með hátt enni, frekar lítið nef og nokkuð
þunnar varir en fallega formaðar. Andlitið var ávalt,
hörundið gullinfölt, vöxturinn viðjugrannur, en fagur
og hreyfingarnar mjúkar. Mér voru sögð deili á
henni: Hún átti ríka foreldra, hafði verið í leikskóla
og var nýbúin að ljúka prófi, þegar hún var látin á
hælið af aðstandendum. Framkoman var mild og prúð,
og röddin — já, hana er ég búin að tala um, það var
alveg ótrúleg rödd.
Hún las oft fyrir okkur kvæði og gerði það snilldar
lega. Það var eins og fallegi munnurinn hennar gældi
við hvert orð og hæfi það í æðra veldi. Sérhver
hending öðlaðist líf og meiningu sem ég að minnsta
kosti hefði aldrei getað fundið af sjálfsdáðum. Stund
um söng hún líka, eða öllu heldur raulaði, aðallega
þjóðvísur, gömul stef og harmfögur. Einnig þau urðu
ný og undursamleg í meðferð hennar: það voru töfr-
ar í orðum og ómi, eitthvað sem aldrei getur gleymst
þeim er hlýddu. — Og á eftir kom hún til okkar,
gekk fyrir okkur hvert af öðru og strauk okkur blítt
um vanga, kyssti okkur á ennið og sagði eitthvað
fallegt við okkur öll. Alltaf og allstaðar reyndi hún
að hjálpa, hugga og styðja.
Það er óþarft að taka það fram, að okkur þótti
öllurr. vænt um hana, jafnvel kvenfólkinu, erreyndi
þó í fyrstu að draga lítilsháttar dár að henni. En það
gafst einnig upp fyrir þessum dæmalausa góðleika.
Hún var eins og engill af Himnum sendur, gamal-
dags engill, sem enginn trúir lengur á og hefursjálf-
sagt aldrei verið annað en ævintýri handa börnum.
Frá morgni til kvölds Vcir hún á stjái, alltaf að bjóða
aðstoð sína ljómandi af gleði og ástúð. Pá, sem voru
daprii og miður sín faðmaði hún að sér, hallaði höfði
þeirra að brjósti sínu og raulaði við þá. Ég tók eftir
því, að það hressti þá undarlega vel allflesta, jafnt
konur sem karla. Sumir fóru þó að gráta í faðminum
á henni, en henni tókst ævinlega að hugga þá og
gleðja. Margir urðu býsna líkir börnum í samskiptum
við hana, og hún meðhöndlaði þá eins og móðir. Ég
er viss um að karlmennimir elskuðu hana allir, en
ég sá þess engin merki að þeir litu á hana sem kyn-
veru. Það hvarflaði ekki að mér heldur.
Þegar ég var orðinn vel kunnugur læknunum, fór
ég að tala við þá um hana, spurði hvað það væri, sem
að henni gengi, og sagði, eins og satt var, að mér
virtist hún eins heilbrigð og nokkur manneskja gæti
orðið á þessari jörð.
Þeir brostu að mér, eilítið háðslega kannski, og
spurðu mig hvernig ég héldi að svona stúlku myndi
vegr.a í veröldinni.
Gamli prófessorinn, sem var yfirlæknir hælisins,
tók mig tali einslega. Hann tjáði mér að í rauninni
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
22. júni 1968