Lesbók Morgunblaðsins - 14.07.1968, Blaðsíða 1
Erindi flutt í hátíðasal Aþenuháskóla 1. september 1964 í upp-
hafi 4. málþings þjóðsagnafræðinga. Textinn var styttur í flutn-
ingi, en er nú allmikið aukinn.
EFTIR DR. EINAR ÓL. SVEINSSON
1. GREIN
ísland til Hellas
Hekla til Ólymps,
Segulljóss snægrund
Sólvangs í skaut:
Hómers í heimland
Hrímstorðin Eddu
Ljóðkveðju sendir
Langleiðis braut.
Svo kvað Steingrímur Thorsteinsson,
íslenzkt þjóðskáld á síðari hluta 19.
aldar, eldheitur föðurlandsvinur og
frelsissinni og um leið einlægur að-
dáandi hins forna Grikklands, menning
ar þess og bókmennta.
I.
Erindi mínu í dag hef ég gefið nafn-
ið: „Edda oig Hómer“. Hvorutveggja hef
ég unnað frá barnæsku. Því er Edda
nefnd fyrr, að hún er ræðumanninum
miklu kunnugri, en Hómer mun þó
einnig koma hér á eftir við sögu. Vér
munum sjá hvort í annars Ijósi, og hvað
sem líður skilningi á Hómer í ljósi
Eddu, þá er víst, að skilningur á Eddu
græðir mikið á, ef hún er séð í ljósi
Hómers. Annars má oft sjá í ritum síð-
ari tíma fræðimanna, einkum frá því
H. Monro Chadwick skrifaði „The her-
oic age“ 1912, að þeir vitna til Eddu í
ritum um Hómer, ekki sízt á þetta við
um enska fræðimenn.
Það þarf vitanlega ekki að fara að
lýsa fyrir þessari lærðu samkomu, hver
Hómer er e'ða hvílíkur hann er; hitt
væri frekar von, að einhverjum áheyr-
enda minna, þeirra sem aldir eru upp í
löndum fjarri ættlandi mínu, geti ver-
ið miður kunnugt um Eddu. Skal nú
fyrst af öllu veita nokkra vitneskju um
hana.
II.
Árið 1223 iauk íslenzkur fræðimaður,
Snorri Sturluson, bók einni, sem nefnist
Edda. Snorri var ákaflega fjölhæfur
maður, einn mesti og auðugasti höfð-
ingi á íslandi, hirðmaður, lögfræðingur,
sagnfræðingur, skáld og ritsnillingur.
Af sagnfræðiritum skrifaði hann sögu
Noregskonunga, Heimskringlu. En Edda
er handbók í skáldskaparfræðum, ætl-
uð einkum þeim mönnum, sem ortu
dróttkvæði, en það voru mest hirð-
kvæði um norræna þjóðhöfðingja,
stundum um kappa, eða lausavísur, eða
trúarleg kvæði. Aðaleinkenni þeirra
eru annars dýrir hættir með miklu
rímnaskrauti, sérkennilegu skáldamáli
og oft flókinni orðaröð. Þessi tegund
skáldskapar virðist hefjast á 9. öld og
tiiheyra hinni vestur-norrænu þjóða-
kvísl (Noregi og íslandi); hún var enn
í blóma á 13. öld, og á íslandi varð-
veittust hættirnir fram á vora daga.
Sökum skáidamálsins varð Snorri að
segja sögur um heiðin norræn goð og
fornaldarkappa. Þetta dró einnig á eft-
ir sér tilvitnanir í annars konar gömul
kvæði, sem vera munu ort mestmegnis
á timanum frá 9. öld til 1200, en hafa
þó átt sér miklu eldri rætur. Þannig
finnast rúnaristur allt frá 4. öld e.Kr.
með sama skáldskaparlagi og þessi
Avæði. Auk þess eru til með öðrum ger-
mönskum þjóðum kvæði skyld þeim að
bragarhætti og orðfæri. Algengt er að
telja, að fyrir áhrif frá Snorra hafi
menn tekið að færa þessi kvæði í letur,
en áður varðveittust þau í manna minn-
um. Það kvæðasafn hefur fró riti Snorra
erft nafnið Edda (stundum nánar til-
tekið Ljóða-Edda eða Sæmundar-Edda)
og kvæði þau, sem þar eru varðveitt,
hafa hlotið nafnið eddukvæði. Þegar ég
tala um Eddu hér á eftir, á ég við
kvæðin í þessu safni og önnur kvæði
af sömu tegund. Þessi kvæði munu flest
vera vesturnorræn, en sum hinna elztu
kunna að hafa gengið eitthvað með öðr-
um norrænum þjóðum eða átt sér þar
hliðstæður. Einstöku kunna að hafa átt
sér frændkvæði með öðrum germönsk-
um þjóðum, en út í það vandamál skal
ég annars ekki fara lengra hér. En
rétt er að taka fram, að þegar ég þarf
að tala um Snorra-Eddu eða drótt-
kvæði, segi ég það með skýrum orðum,
og ætti þá ekki að koma til misskiln-
ings. Þegar ég tala um kviður Hóm-
ers, á ég við Ilíonskviðu og Ódysseifs-
kviðu.
Um árið 1000 tóku vestnorræn lönd
kristni, og hófst upp úr því bókaritun
með latínulestri og á móðurmáli. Mik-
ið kvað að ritum í óbundnu máli. Þorri
þessara rita voru frásagnir og kölluð-
ust sögur. Orðið er víðtækt, er haft um
ævir biskupa og heilagra manna, svo
og þýðingar riddarasagna á óbundið
mál. Flestar sögur eru þó um innlend
efni og ákaflega sjálfstæðar að formi
og anda. Þar eru merkileg sagnarit um
samtíma höfundanna, svo sem safn það
sem Sturlunga heitir, um sögu íslend-
inga á 12. og 13. öld, en meira er þó
skrifað um liðna tíma. Má þar greina
sögur um íslenzka kappa og skáld og
höfðingja á fyrstu öldum íslands byggð-
ar, i svokallaðri söguöld, og eru þær
kjarni alls sagnaflokksins og fullkomn-
astar þeirra að list, eru þær nefndar
íslendingasögur. Auk þess má nefna
konungasögur á sögulegum tima, eink-
um sögur Noregskonunga, og loks sög-
ur um fornkonunga, fyrr en sar
sögur hefjast: þessar nefnast fornaldar-
sögur, og hinar eldri þeirra eru að efni
skyldar eddukvæðum, en í hinum yngri
þeirra slær út í fyrir höfundunum, þær
verða meira og meira fullar af yfirnátt-
úrulegu efni og kynjum.
III.
Þá er komið að umræðuefni mínu í
dag, en það er eddukvæði og kvæði
Hómers. Með þessum tveimur tegund-
um kvæða er margt svipað.
Þegar líking er með bókmenntum,
geta komið til greina þrjár skýringar.
I fyrsta lagi getur verið um að ræða
bein áhrif rits á rit eða kvæðis á kvæði,
höfundar á höfund. í öðru iagi geta
bókmenntir, munnlegar eða skriflegar,
með tveimur eða fieiri þjóðum verið
runnar frá sameiginlegum eldri heimild-
um, t.d. kvæðum, en án þess um bein
áhrif sé að ræða mi'li þessara tveggja
þjóða á þeim tima. Loks getur verið,
að hvorki sé um bein bókmenntaáhrif
né sameiginlegar heimildir að ræða,
heldur stafi líking með bókmenntum af
svipuðum rótum, svipuðu þjóðfélagi og
menningarstigi. Þannig verður kvæða-
gerð þjóða, sem gengið hefur gegrmm
Hómer